تفسیر قرآن کریم صفحه ۱۰۶ – آیات ۱۷۶ سوره النساء و ۱ تا ۲ سوره المائده
موضوع: تفسیر قرآن کریم
عنوان: صفحه ۱۰۶
سوره: النساء – المائده
نوع تفسیر: تفسیر نور
متن تفسیر:
تفسیر آیه ۱۷۶ سوره النساء:
یَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اللَّهُ یُفْتِیکُمْ فِی الْکَلَالَهِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَکَ لَیْسَ لَهُ وَلَدٌ وَلَهُ أُخْتٌ فَلَهَا نِصْفُ مَا تَرَکَ وَهُوَ یَرِثُهَا إِنْ لَمْ یَکُنْ لَهَا وَلَدٌ فَإِنْ کَانَتَا اثْنَتَیْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثَانِ مِمَّا تَرَکَ وَإِنْ کَانُوا إِخْوَهً رِجَالًا وَنِسَاءً فَلِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا وَاللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ ﴿۱۷۶﴾از تو [در باره کلاله] فتوا مىطلبند بگو خدا در باره کلاله فتوا مى دهد اگر مردى بمیرد و فرزندى نداشته باشد و خواهرى داشته باشد نصف میراث از آن اوست و آن [مرد نیز] از او ارث مى برد اگر براى او [=خواهر] فرزندى نباشد پس اگر [ورثه فقط] دو خواهر باشند دو سوم میراث براى آن دو است و اگر [چند] خواهر و برادرند پس نصیب مرد مانند نصیب دو زن است خدا براى شما توضیح مى دهد تا مبادا گمراه شوید و خداوند به هر چیزى داناست (۱۷۶)
نکته ها:
در آیه ۱۲ همین سوره آمده بود که خواهر و برادر از یکدیگر یک ششم ارث مى برند و اینجا مى فرماید: نصف. این به خاطر آن است که در آنجا مراد، خواهر و برادر مادرى بود و در اینجا پدرى، یا پدر و مادرى.[۱]
ارث بردن خواهر و برادر از میّت، وقتى است که او فرزند یا پدر و مادر نداشته باشد. وگرنه نوبت به خواهر و برادر نمى رسد.
سوره ى نساء با مسائل خانواده آغاز شد و با مسائل خانواده به پایان رسید.
۱) تفسیر نمونه.
پیام ها:
۱- وظیفه ى مردم، براى یادگیرى مسائل و احکام دینى، رجوع به رهبران دینى است. «یستفتونک»
۲- دین براى دنیاى مردم برنامه دارد. موضوع ارث از یک جهت موضوعى اقتصادى و از جهتى موضوعى خانوادگى است و دین به لحاظ هر دو جهت، براى آن احکامى مقرّر داشته است. «قل اللّه یفتیکم»
۳- رعایت اولویّت ها در تقسیم ارث، بیانگر اولویّت ها در رسیدگى به اعضاى فامیل است. پدر ومادر و فرزندان در یک ردیف اند، امّا خواهران و برادران در مرحله ى بعدى. «لیس له ولد و له اخت»
۴- دو برابر بودن سهم ارث مرد نسبت به زن، بر پایه علم الهى است، نه شرایط خاص اجتماعىِ زمان پیامبر که زنان ضعیف شمرده مى شدند. «واللّه بکل شى ء علیم»
پایان نساء
تفسیر آیه ۱ سوره المائده:
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِبه نام خداوند رحمتگر مهربانیَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ أُحِلَّتْ لَکُمْ بَهِیمَهُ الْأَنْعَامِ إِلَّا مَا یُتْلَى عَلَیْکُمْ غَیْرَ مُحِلِّی الصَّیْدِ وَأَنْتُمْ حُرُمٌ إِنَّ اللَّهَ یَحْکُمُ مَا یُرِیدُ ﴿۱﴾اى کسانى که ایمان آورده اید به قراردادها[ى خود] وفا کنید براى شما [گوشت] چارپایان حلال گردیده جز آنچه [حکمش] بر شما خوانده مى شود در حالى که نباید شکار را در حال احرام حلال بشمرید خدا هر چه بخواهد فرمان مى دهد (۱)
نکته ها:
کلمه ى «بهیمه» در اینجا به معناى چهارپا و اعم از «اَنعام» است، «اَنعام» را به گاو و شتر و گوسفند مى گویند و «بهیمه الانعام» که سه بار در قرآن آمده به معناى حلال بودن گوشت این چهارپایان است. [۱] امام صادق علیه السلام فرمودند: مراد از «بهیمه الانعام»، جنین حیوان ذبح شده است که تزکیه ى مادرش، تزکیه ى او نیز به شمار مى رود. [۲] مرحوم فیض در تفسیر صافى مى فرماید: ممکن است این روایت بیان مصداق پنهان آن باشد و یا اینکه از شکم مادر به آنها «بهیمه» گفته مى شود، بنابراین منافاتى با تعمیم ندارد. [۳]
پیامبر صلى الله علیه وآله فرمود: «لادین لمَن لاعهد له» [۴] ، کسى که وفا ندارد، دین ندارد. آرى، اگر به پیمان ها عمل نشود، اساس جامعه واعتماد عمومى بهم مى ریزد وهرج ومرج پیش مى آید.
قرآن، وفاى به پیمان حتّى با مشرکان را لازم مى داند، «فأتمّوا الیهم عهدهم الى مدّتهم» [۵] و طبق حدیثى از امام صادق علیه السلام وفا به پیمان فاجران هم لازم است. [۶]
بر اساس روایتى دیگر، اگر یک مسلمان حتّى با اشاره، به دشمن کافر امان داد، بر دیگر مسلمانان رعایت این پیمان اشاره اى، الزامى است. [۷]
کتب آسمانى، عهد خداوند هستند و باید به آنها وفادار بود، عهد قدیم (تورات)، عهد جدید (انجیل) و عهد اخیر (قرآن). در حدیث مى خوانیم: «القرآن عهداللّه» [۸]
۱) تفسیر مجمع البیان.
۲) کافى، ج ۶، ص ۲۳۴٫
۳) قاموس القرآن.
۴) بحار، ج ۱۶، ص ۱۴۴٫
۵) توبه، ۴٫
۶) کافى، ج ۲، ص ۱۶۲٫
۷) مستدرک، ج ۲، ص ۲۵۰٫
۸) کافى، ج ۶، ص ۱۹۸٫
پیام ها:
۱- مسلمانان باید به همه ى پیمان ها، (با هر کس و هر گروه،) پایبند باشند، چه قراردادهاى لفظى، چه کتبى و چه عملى ؛ پیمان هاى سیاسى، اقتصادى، اجتماعى ویا خانوادگى ؛ با قوى یا ضیعف، با دوست یا دشمن، با خدا (مثل نذر و عهد) یا مردم، با فرد یا جامعه، با کوچک یا بزرگ، با کشورهاى منطقه یا قراردادهاى بین المللى. کلمه ى «العقود» داراى الف و لام است که شامل همه ى قراردادها مى شود. «أوفوا بالعقود»
۲- ایمان، ضامن وفا به عهد و پیمان هاست. «یا ایّها الّذین آمنوا اوفوا بالعقود»
۳- آن گونه که پیمان شکنى و ظلم، رمز محرومیّت از نعمت ها و الطاف الهى است، [۱] پایبندى به عهد و پیمان، عامل بهره گیرى از آنهاست. «أوفوا بالعقود احلّت لکم» (آرى، خوش قولى، رمز خوش روزى بودن است. در مَثَل است: آدم خوش حساب، شریک مال مردم است.)
۴- حال که خداوند انواع نعمت ها را در اختیار ما گذاشته است، پس به پیمان هاى او وفادار باشیم. «أوفوا بالعقود احلّت لکم»
۵ – یکى از پیمان هاى الهى، توجّه به احکام حلال وحرام در خوردنى هاست. «اوفوا بالعقود اُحلّت لکم»
۶- اسلام، هم به مسائل اجتماعى و هم به مسائل اقتصادى توجّه دارد. (وفاى به عهد، مسئله ى اجتماعى وبهره گیرى از حیوانات، از مسائل اقتصادى است.) «أوفوا بالعقود اُحِلّت لکم بهیمه الانعام»
۷- مصرف گوشت گاو، شتر و گوسفندى که مرده یا خفّه و… شده باشند، حرام است. «الاّ ما یتلى علیکم»
۸ – همه ى چهارپایان حلال نیستند. «الاّ ما یُتلى علیکم» (بنابر اینکه جمله، مربوط به انواع چهارپایان باشد.)
۹- براى حفظ حرمت احرام باید کمى هم محرومیّت چشید و از شکار، چشم پوشید. «غیر مُحلّى الصید و انتم حُرُم»
۱۰- عمل به محرّمات احرام، از جمله موارد وفاى به عهد و پیمان با خداست. «أوفوا بالعقود… غیر مُحلّى الصید و انتم حُرُم»
۱۱- احرام، عهد و پیمان با خداوند است. «أوفوا بالعقود… و انتم حُرُم»
۱۲- احرام، حالتى خاص و ویژه و داراى احترام است. «و انتم حُرُم»
۱) اشاره به آیات ۱۶۰ نساء و ۱۴۶ انعام.
تفسیر آیه ۲ سوره المائده:
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْیَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا وَلَا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ ﴿۲﴾اى کسانى که ایمان آورده اید حرمت شعایر خدا و ماه حرام و قربانى بى نشان و قربانیهاى گردنبنددار و راهیان بیت الحرام را که فضل و خشنودى پروردگار خود را مىطلبند نگه دارید و چون از احرام بیرون آمدید [مى توانید] شکار کنید و البته نباید کینه توزى گروهى که شما را از مسجد الحرام باز داشتند شما را به تعدى وادارد و در نیکوکارى و پرهیزگارى با یکدیگر همکارى کنید و در گناه و تعدى دستیار هم نشوید و از خدا پروا کنید که خدا سخت کیفر است (۲)
نکته ها:
«هَدْى»، حیوان بى نشانى است که براى قربانى در حج هدیه مى شود، و «قلائِد» حیواناتى هستند که پیش از مراسم حج، با آویختن چیزى به گردن آنها یا داغ زدن، علامت دار مى شوند تا در مناسک حج، قربانى شوند.
خداوند در ابتداى این آیه، احترام به همه شعائر را واجب و هتک حرمت آنها را حرام نموده است، ولى در میان شعائر، چند مورد را به خصوص ذکر کرده است از جمله: چهار ماه رجب، ذیقعده، ذیحجّه و محرّم که جنگ در آنها حرام است و ماه ذیحجّه که حج در آن انجام مى شود، هَدْى که قربانى بى نشان است و قلائد که قربانى نشان دار است.
در سال ششم هجرى، مسلمانان با طىّ هشتاد فرسخ راه از مدینه به مکّه آمده بودند تا حج بگذارند، ولى کافران مانع شدند و صلح حدیبیه پیش آمد. اکنون که مکّه فتح شده، نباید دست به تجاوز بزنند. «صدّوکم عن المسجد الحرام»
اگر تحصیل علم یک «بِرّ» است، زمینه هاى آن چون: تأمین مدرسه، کتاب، کتابخانه، آزمایشگاه، وسیله نقلیّه و استاد و… همه «تعاون بر بِرّ» است.
همیارى در نیکى و پاکى
در آیه ۱۷۷ سوره ى بقره، مواردى از «برّ» را بیان کرده است: «لکن البرّ مَن آمن باللّه والیوم الاخر و الملائکه والکتاب والنبیّین وآتى المال على حبّه ذوى القُربى والیتامى و… واولئک هم المتّقون» برّ، ایمان به خدا و قیامت و فرشتگان و کتاب آسمانى و انبیا و رسیدگى به محرومان جامعه و پایبندى به قراردادها و صبر در کارهاست.
در روایات بسیارى به تعاون بر نیکى ها ویارى رساندن به مظلومان ومحرومان، سفارش شده واز کمک ویارى به ستمگران نهى شده است و ما در اینجا چند حدیث را براى تبرّک ذکر مى کنیم:
* امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس براى یارى رساندن به دیگران گامى بردارد، پاداش مجاهد و رزمنده دارد. [۱]
* تا زمانى که انسان در فکر یارى رساندن به مردم است خداوند او را یارى مى کند. [۲]
* یارى کردن مسلمان، از یک ماه روزه ى مستحبّى واعتکاف بهتر است. [۳]
* هر کس ظالمى را یارى کند خودش نیز ظالم است. [۴]
* حتّى در ساختن مسجد، ظالم را یارى نکنید. [۵]
۱) وسائل، ج ۸، ص ۶۰۲٫
۲) وسائل، ج ۸، ص ۵۸۶٫
۳) وسائل، ج ۱۱، ص ۳۴۵٫
۴) وسائل، ج ۱۱، ص ۳۴۵٫
۵) وسائل، ج ۱۲، ص ۱۳۰٫
پیام ها:
۱- خداوند از مؤمنان، انتظار ویژه اى دارد. «یا ایّها الّذین آمنوا لاتحلّوا…»
۲- احترام گذاردن به شعائر الهى، وظیفه ى اهل ایمان است. «یا ایّها الّذین آمنوا لاتحلّوا شعائر اللّه»
۳- هتک حرمت و قداست شعائرالهى، حرام است. «لاتحلّوا شعائر اللّه»
۴- همه ى زمان ها یکسان نیستند. برخى روزها مثل ایّام اللّه و برخى ماهها مثل ماهِ حرام، احترام ویژه اى دارند. «ولا الشّهرالحرام»
۵ – حیوانى هم که در مسیر هدف الهى قرار گیرد، احترام دارد. «و لا الهَدى و لاالقلائد»
۶- راهیان خانه ى خدا باید مورد احترام قرار گیرند. «ولا آمّین البیت الحرام»
(هر برنامه اى که به احترام وامنیّت زائران خانه خدا ضربه بزند حرام است، خواه در سفر حج باشد یا عمره.)
۷- هدف اصلى در حج، زیارت کعبه است. «آمّین البیت»
۸ – حج و عمره، راهى براى تحصیل دنیا وآخرت است. «یبتغون فضلاً من ربّهم و رضواناً»
۹- سراغ سود حلال رفتن یک ارزش است. قرآن، فضل پروردگار را که همان سودِ کسب و کار است، در کنار رضوان وقرب الهى قرار داده است. «یبتغون فضلاً من ربّهم ورضواناً»
۱۰- هر نوع فعّالیّت اقتصادى و تجارى در مکّه، براى کشورهاى اسلامى آزاد است. «یبتغون فضلاً من ربّهم»
۱۱- بهره هاى مادّى، تفضّل الهى به انسان و از شئون ربوبیّت اوست. «فضلاً من ربّهم»
۱۲- دشمنى هاى دیگران در یک زمان، مجوّز ظلم و تجاوز ما در زمانى دیگر نمى شود. «ولا یجرمنّکم… ان تعتدوا»
۱۳- بى عدالتى وتجاوز از حدّ، حرام است حتّى نسبت به دشمنان. «شنئان قوم… أن تعتدوا» (در انتقام نیز عدالت را رعایت کنید.)
۱۴- احساسات دینى، بهانه ى ظلم نشود. «صدّوکم عن المسجد الحرام ان تعتدوا»
۱۵- وفاى به پیمان ها وحفظ حرمت و قداست شعائر الهى نیاز به همیارى و تعاون دارد. «لاتحلّوا شعائراللّه… و تعاونوا»
۱۶- چشم پوشى از خطاى دیگران، یکى از راه هاى تعاون بر نیکى است. «لایجرمنّکم… تعاونوا»
۱۷- حکومت و جامعه ى اسلامى، باید در صحنه ى بین المللى، از مظلوم و کارهاى خیر حمایت و ظالم و بدى ها را محکوم کند. «تعاونوا على البرّ و التّقوى و لاتعاونوا على الاثم و العدوان»
۱۸- براى رشد همه جانبه ى فضایل باید زمینه ها را آماده ساخت و در راه رسیدن به آن هدف، تعاون داشت. «تعاونوا على البرّ»
۱۹- به جاى حمایت از قبیله، منطقه، نژاد و زبان، باید از «حقّ» حمایت کرد و به «بِرّ» یارى رساند. «تعاونوا على البرّ»
۲۰- در جامعه ى اسلامى، نیکوکار تنها نیست و ستمگر یاور ندارد. «تعاونوا على البرّ… ولاتعاونوا على الاثم والعدوان»
۲۱- کسانى که قداست شعائر الهى را مى شکنند و به بدى ها کمک مى کنند، باید خود را براى عقاب شدید الهى آماده کنند. «واتّقوا اللّه انّ اللّه شدید العقاب»
