تفسیر قرآن کریم صفحه ۱۲۳ – آیات ۹۰ تا ۹۵ سوره المائده

موضوع: تفسیر قرآن کریم

عنوان: صفحه ۱۲۳

سوره: المائده

نوع تفسیر: تفسیر نور

متن تفسیر:

تفسیر آیه ۹۰ سوره المائده:

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَیْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ ﴿۹۰﴾

اى کسانى که ایمان آورده‏ اید شراب و قمار و بتها و تیرهاى قرعه پلیدند [و] از عمل شیطانند پس از آنها دورى گزینید باشد که رستگار شوید (۹۰)

نکته ها:

عرب، به شعر و شراب، علاقه ى شدید داشت، به همین جهت تحریم شراب به صورت تدریجى انجام گرفت. در ابتدا آیه آمد که از خرما و انگور مى توان هم رزق خوب تهیه کرد، هم شرابى مست کننده، [۱] در آیه اى دیگر به منافع قمار و شراب و بیشتر بودن گناه آن از منافعش اشاره کرد. [۲] بعداً آیه آمد که در حال مستى نماز نخوانید. [۳] سپس آیه ى فوق نازل شد که آن را پلید و عملى شیطان دانسته و دستور اجتناب از آن را صادر کرد.

«خَمر»، به معناى پوشاندن با کلمه ى «خِمار» از یک ریشه است. به مقنعه ى زنان خِمار مى گویند، چون موى سر را مى پوشاند. شراب را هم خَمر مى گویند، چون عقل را مى پوشاند.

«مَیسر» از «یُسر»، به معناى آسانى است. چون در قمار، افراد بدون زحمت، پول به دست مى آورند، به آن مَیسر گویند.

کلمه «انصاب» جمع «نُصُب»، به معناى سنگ هایى بوده که اطراف کعبه نصب کرده و روى آن قربانى مى کردند و به آنها تبرّک مى جستند. [۴] و یا مراد خود قربانى است که روى سنگ ها ذبح مى کردند. در حدیث مى خوانیم که رسول خدا صلى الله علیه وآله در معناى انصاب فرمود: چیزى است که مشرکان براى بت ها قربانى مى کنند. «ما ذبحوه لآلهتهم» [۵]

«ازلام»، نوعى قرعه کشى و قمار با چوب بوده که در جاهلیّت رواج داشته است.

امام باقرعلیه السلام درباره ى خمر فرمود: «کلّ مسکر… اذا اخمر فهو حرام» [۶] هر چیزى که انسان را مست کند، حرام است.

رسول خداصلى الله علیه وآله فرمود: قمار به هر وسیله اى باشد حتّى گردو، حرام است. [۷]

در حدیث آمده است: «شارب الخمر کعابد الوثن» [۸] شرابخوار، مثل بت پرست است.

در شراب، هر نوع همکارى در تولید، توزیع ومصرف آن حرام است. امام باقرعلیه السلام از پیامبرصلى الله علیه وآله نقل مى کند که آن حضرت ده گروه را که به نحوى در شرابخوارى مؤثّرند، لعنت کرد: «غارسها و حارسها و عاصرها و شاربها و ساقیها و حاملها و المحمول الیه، بایعها و مشتریها و آکل ثمنها» [۹] آنکه نهال انگور را مى کارد، آنکه به ثمر مى رساند، سازنده، نوشنده، ساقى، حمل کننده، دریافت کننده، فروشنده و خریدار و هر کس که به نحوى از درآمد آن بهره مند مى شود، ملعون است.

۱) نحل، ۶۷٫

۲) بقره، ۲۱۹٫

۳) نساء، ۴۳٫

۴) تفسیر المیزان.

۵) کافى، ج ۵، ص ۱۲۳٫

۶) تفسیر نورالثقلین.

۷) کافى، ج ۵، ص ۱۲۳٫

۸) بحار، ج ۲۷، ص ۲۳۴٫

۹) تفسیر نورالثقلین.

پیام ها:

۱- ایمان، با شراب خوارى و قماربازى سازگارى ندارد. «یا ایّها الّذین آمنوا انّما الخمر و المیسر… فاجتنبوه…»

۲- شراب و قمار، در ردیف بت پرستى است. «الخمر والمیسر والانصاب» (بنابر اینکه مراد از انصاب، بت ها باشد)

۳- اسلام از پلیدى ها نهى مى کند. «رجس… فاجتنبوه»

۴- نه تنها شراب نخورید، گرد آن هم نروید. «فاجتنبوه»، به جاى آنکه بگوید: «لاتشربوا الخمر».

۵ – لقمه ى حلال و دورى از حرام خوارى، در سعادت و رستگارى انسان مؤثّر است. «فاجتنبوه لعلّکم تفلحون»

تفسیر آیه ۹۱ سوره المائده:

إِنَّمَا یُرِیدُ الشَّیْطَانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَدَاوَهَ وَالْبَغْضَاءَ فِی الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ وَیَصُدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلَاهِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ ﴿۹۱﴾

همانا شیطان مى‏ خواهد با شراب و قمار میان شما دشمنى و کینه ایجاد کند و شما را از یاد خدا و از نماز باز دارد پس آیا شما دست برمى دارید (۹۱)

نکته ها:

با آن که طبق آمارى که ارائه مى شود، بسیارى از قتل ها، جرائم، تصادفات، طلاق ها، امراض روانى، کلیوى و… ناشى از شراب است، امّا قرآن در این آیه بیان فلسفه ى تحریم، روى دو نکته تأکید دارد: یکى ضرر اجتماعى یعنى کینه و عداوت، و دیگرى ضرر معنوى یعنى غفلت از نماز و یاد خدا.

این آیه برجسته ترین اثر شراب و قمار را بازداشتن از یاد خدا و نماز دانسته است، اکنون جاى این سؤال است که اگر کارهاى عادّى مثل تجارت، ورزش، تحصیل و مطالعه و امثال آن نیز ما را سرگرم کرده و از یاد خدا و نماز بازدارد، آیا مانند شراب و قمار است؟ آرى، هرچه ما را از خدا غافل کند، مانند شراب و قمار ناپسند است، گرچه اسلام به خاطر لطف و آسان گرفتن، آن را حرام نکرده باشد.

پیام ها:

۱- هر کس که عامل کینه و عداوت در میان مردم شود، مانند شیطان است. «انمّا یرید الشیطان…»

۲- تحریکات شیطان دائمى است. «انّما یرید الشیطان» (فعل مضارع، رمز دوام و استمرار است.)

۳- جامعه اى که در آن عداوت باشد، شیطانى است. «انّما یرید الشیطان ان یوقع بینکم العداوه…»

۴- از الفت و وحدت پاسدارى کنیم و با هر چه آنها را از بین مى برد مبارزه کنیم. «انّما یرید الشیطان ان یوقع بینکم العداوه»

۵ – الفت و مهربانى بین اهل ایمان، مورد عنایت خاص خداوند است. «انّما یرید الشیطان ان یوقع بینکم العداوه»

۶- قمار و شراب، ابزار کار شیطان براى ایجاد کینه و دشمنى است. «انّما یرید الشیطان… فى الخمر و المیسر»

۷- نماز برترین سمبل یاد خداست. (با اینکه نماز ذکر خداست، نام آن جداگانه آمده است) «عن ذکر اللَّه و عن الصلوه»

۸ – بیان فلسفه ى احکام، یکى از عوامل تأثیر کلام در دیگران است. «العداوه و البغضاء… فهل انتم منتهون»

۹- با تمام عواملى که باعث ایجاد کینه و دشمنى مى شود باید مبارزه کرد. «یرید الشیطان ان یوقع بینکم العداوه و البغضاء… فهل انتم منتهون»

۱۰- برخى از مسلمانان در صدر اسلام که على رغم تحریم شراب و قمار، باز بدان مشغول بودند، مورد توبیخ خداوند قرار گرفتند. «فهل انتم منتهون»

تفسیر آیه ۹۲ سوره المائده:

وَأَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَاحْذَرُوا فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّمَا عَلَى رَسُولِنَا الْبَلَاغُ الْمُبِینُ ﴿۹۲﴾

و اطاعت‏ خدا و اطاعت پیامبر کنید و [از گناهان] برحذر باشید پس اگر روى گرداندید بدانید که بر عهده پیامبر ما فقط رساندن [پیام] آشکار است (۹۲)

پیام ها:

۱- فرمان هاى حکومتى رسول خدا صلى الله علیه وآله همانند فرمان هاى الهى، اطاعتش واجب است. «اطیعوا اللّه و اطیعوا الرسول» (تکرار کلمه ى «أطیعوا»، نشانه ى دو نوع دستور مى باشد؛ دستورات ثابت الهى و دستورات حکومتى پیامبرصلى الله علیه وآله)

۲- از خطر سرپیچى فرمان خدا و رسول بترسیم. «واحذروا»

۳- انسان در انتخاب راه، آزاد است. «فان تولّیتم»

۴- با تخلّف و روى گردانى، به کسى جز خود لطمه نمى زنیم. «فان تولّیتم… انّما على رسولنا البلاغ المبین»

۵ – شرط ابلاغ احکام الهى پذیرش مردم نیست، ما باید اتمام حجّت کنیم. «فان تولّیتم… على رسولنا البلاغ المبین»

۶- وظیفه ى پیامبر، تنها ابلاغ رسالت است، نه اجبار و تحمیل. «انما على رسولنا البلاغ المبین»

تفسیر آیه ۹۳ سوره المائده:

لَیْسَ عَلَى الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جُنَاحٌ فِیمَا طَعِمُوا إِذَا مَا اتَّقَوْا وَآمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ثُمَّ اتَّقَوْا وَآمَنُوا ثُمَّ اتَّقَوْا وَأَحْسَنُوا وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ ﴿۹۳﴾

بر کسانى که ایمان آورده و کارهاى شایسته کرده‏ اند گناهى در آنچه [قبلا] خورده‏ اند نیست در صورتى که تقوا پیشه کنند و ایمان بیاورند و کارهاى شایسته کنند سپس تقوا پیشه کنند و ایمان بیاورند آنگاه تقوا پیشه کنند و احسان نمایند و خدا نیکوکاران را دوست مى دارد (۹۳)

نکته ها:

پس از نزول آیه ى تحریم شراب، بعضى از مسلمانان نسبت به کیفر شرابخوارى کسانى که پیش از آن از دنیا رفته بودند پرسیدند، آیه ى فوق نازل شد.

در این آیه، دوبار ایمان و عمل صالح، دو بار تقوا و ایمان و یک بار تقوا و احسان مطرح شده است. به گفته ى بعضى مفسّران، چون موارد و مراحل و درجات ایمان و تقوا و عمل صالح متفاوت است، تکرار شده است. [۱] بعضى مى گویند: تکرار، براى استمرار ایمان و تقوا مى باشد. [۲] وبعضى تکرار را براى تأکید دانسته اند، نظیرِ «کلاّ سیعلمون. ثمّ کلاّسیعلمون» [۳]

تقوا، در امور مختلف زندگى انسان نقش دارد:

در مصرف و رفتار. «طعموا اذا ما اتّقوا»

در مکتب و اعتقاد. «ثمّ اتّقوا و آمنوا»

در خدمت و اخلاق. «ثمّ اتّقوا و أحسنوا»

۱) تفسیر نمونه.

۲) تفسیر قرطبى.

۳) نبأ، ۴ تا ۵٫

پیام ها:

۱- خلاف هاى پیشین مؤمنان به شرط عدم تکرار و رعایت تقوا در آینده، قابل عفو و بخشش است. «لیس… جناحٌ… اذا ما اتّقوا»

۲- اگر بعد از شنیدن حکم الهى باز هم گناه کنند خداوند بر گناهان قبلى هم مؤاخذه مى کند. «لیس… جناح فیما طعموا اذا مااتّقوا»

۳- احسان ونیکوکارى، بالاترین مرحله ى کمال و سبب محبوبیّت نزد خداوند است. کلمه ى «احسنوا» بعد از «آمنوا و عملوا… ثمّ اتّقوا…» و به دنبال آن محبوبیّت نزد خداوند مطرح شده است. «و اللَّه یحبّ المحسنین»

تفسیر آیه ۹۴ سوره المائده:

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَیَبْلُوَنَّکُمُ اللَّهُ بِشَیْءٍ مِنَ الصَّیْدِ تَنَالُهُ أَیْدِیکُمْ وَرِمَاحُکُمْ لِیَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یَخَافُهُ بِالْغَیْبِ فَمَنِ اعْتَدَى بَعْدَ ذَلِکَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِیمٌ ﴿۹۴﴾

اى کسانى که ایمان آورده‏ اید خدا شما را به چیزى از شکار که در دسترس شما و نیزه ‏هاى شما باشد خواهد آزمود تا معلوم دارد چه کسى در نهان از او مى‏ ترسد پس هر کس بعد از آن تجاوز کند براى او عذابى دردناک خواهد بود (۹۴)

نکته ها:

در ایّام حج و حالت احرام، حاجى حقّ شکار ندارد. همان ایّام گاهى شکار تا نزدیکى انسان مى آید و مى توان به راحتّى به آن دست یافت، ولى آزمایش الهى به این است که دست به شکار نزنیم. در حدیث مى خوانیم: در عمره ى حُدیبیه حیوانات شکارى فراوانى براى مسلمانان ظاهر شدند که مسلمانان مى توانستند به راحتى آنان را صید کنند. [۱]

در قرآن، مسأله ى شکم و غذا، به عنوان یکى از اسباب آزمایش الهى مطرح شده است، به نمونه هاى زیر توجّه کنید:

الف: آدم و حوا در مسأله ى غذا شکست خوردند. «لا تقربا هذه الشجره» [۲]

ب: بنى اسرائیل در تحریم صید ماهى در شنبه ها، شکست خوردند. «ولقد علمتم الّذین اعتدوا منکم فى السبت» [۳]

ج: یکى از فرماندهان بنى اسرائیل هنگام عبور سربازانش از یک منطقه و رسیدن به نهر، فرمان داد که از آب آن ننوشند، ولى یارانش جز اندکى، خوردند. «فشربوا منه الاّ قلیلاً» [۴]

د: روزه گرفتن، خود یک آزمایش بزرگ است.

ه : نزدیک آمدن شکار به حجاج در حالت احرام، که حقّ صید ندارند. «تناله أیدیکم»

سؤال: انسان که چیزى را آزمایش مى کند، براى اطلاع و علم است، امّا خداوند که همه چیز را مى داند چرا آزمایش مى کند؟

پاسخ: حضرت على علیه السلام در نهج البلاغه مى فرماید: آزمایشات الهى براى آن است تا انسان در برابر حوادث تلخ و شیرین عکس العمل نشان دهد و در برابر آن، استحقاق کیفر یا پاداش داشته باشد. [۵] آرى، خداوند بر اساس عمل، کیفر و پاداش مى دهد نه بر اساس علم خود، همان گونه که ما نیز به خاطر علم به هنر و کارآیى فردى به او پاداش نمى دهیم، بلکه باید براى ما کارى از خود نشان دهد تا مزد بگیرد.

سؤال: آیا مهمان وزائر خانه خدا، به خاطر شکار حیوانى باید به عذاب دردناک گرفتار شود؟

پاسخ: خود شکارکردن، عذاب دردناک ندارد، بلکه عذاب به خاطر شکستن قداست حرم و اِحرام و قانون شکنى اوست. «مَن اعتدى بعد ذلک فله عذاب الیم»

۱) تفسیر نورالثقلین و کافى، ج ۴، ص ۳۹۶٫

۲) بقره، ۳۵٫

۳) بقره، ۶۵٫

۴) بقره، ۲۴۹٫

۵) نهج البلاغه، خطبه ۱۹۲٫

پیام ها:

۱- آزمایش مؤمنان، یک سنّت قطعى پروردگار است. «یا ایّها الّذین آمنوا لیبلونّکم» (حرف «لام» و فعل مضارع و نون تأکید، نشانه ى قطعى بودن است)

۲- خداترسى آنجا آشکار مى شود که زمینه ى گناه فراهم باشد و انسان خطا نکند. «تناله أیدیکم»

۳- نعمت هاى در دسترس، وسیله ى آزمایشند. «لیبلونّکم اللّه بشى ء… تناله ایدیکم»

۴- هر چیزى که دست ما به آن مى رسد، رزق و حلال نیست. «تناله أیدیکم»

۵ – ملاک تقوا، خوف باطنى است، نه تنها حیاى ظاهرى. «یخافه بالغیب»

۶- تکلیف و مسئولیّت، بعد از ابلاغ است. «بعد ذلک»

۷- حاجى که فرسنگ ها در بیابان ها به عشق حقّ مى رود، گاهى یک شکارکوچک او را از پا در مى آورد و به نافرمانى مى کشد که نتیجه ى آن عذاب الهى است. «مَن اعتدى بعد ذلک فله عذاب الیم»

تفسیر آیه ۹۵ سوره المائده:

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَقْتُلُوا الصَّیْدَ وَأَنْتُمْ حُرُمٌ وَمَنْ قَتَلَهُ مِنْکُمْ مُتَعَمِّدًا فَجَزَاءٌ مِثْلُ مَا قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ یَحْکُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْکُمْ هَدْیًا بَالِغَ الْکَعْبَهِ أَوْ کَفَّارَهٌ طَعَامُ مَسَاکِینَ أَوْ عَدْلُ ذَلِکَ صِیَامًا لِیَذُوقَ وَبَالَ أَمْرِهِ عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَفَ وَمَنْ عَادَ فَیَنْتَقِمُ اللَّهُ مِنْهُ وَاللَّهُ عَزِیزٌ ذُو انْتِقَامٍ ﴿۹۵﴾

اى کسانى که ایمان آورده‏ اید در حالى که محرمید شکار را مکشید و هر کس از شما عمدا آن را بکشد باید نظیر آنچه کشته است از چهارپایان کفاره‏ اى بدهد که [نظیر بودن] آن را دو تن عادل از میان شما تصدیق کنند و به صورت قربانى به کعبه برسد یا به کفاره [آن] مستمندان را خوراک بدهد یا معادلش روزه بگیرد تا سزاى زشتکارى خود را بچشد خداوند از آنچه در گذشته واقع شده عفو کرده است و[لى] هر کس تکرار کند خدا از او انتقام مى‏ گیرد و خداوند توانا و صاحب‏انتقام است (۹۵)

نکته ها:

کلمه ى «حُرُم» به معناى کسى است که براى حج یا عمره، مُحرم شده است.

کلمه ى «نَعَم» که جمع آن «اَنعام» است، به شتر، گاو و گوسفند گفته مى شود.

کلمه ى «مسکین» از «سکن»، به کسى گفته مى شود که به خاطر تهى دستى و فقر، از مسکن خود خارج نمى شود وبه اصطلاح فقر او را از پا در آورده و خانه نشین کرده است.

امام صادق علیه السلام فرمود: کفّاره ى شترمرغ، شتر و کفّاره ى الاغ وحشى، گاو و کفّاره ى آهو، گوسفند و کفّاره ى گاو وحشى، گاو اهلى است. [۱]

۱) تهذیب ج ۵، ص ۳۴۱٫ نورالثقلین، ج ۱، ص ۶۷۳٫ براى توضیح بیشتر در مورد کفّاره ى شکار و احکام و خصوصیّات آن، به کتب فقهى و توضیح المسائل مراجعه شود.

پیام ها:

۱- خداوند، از مؤمنان انتظار ویژه اى دارد. «یا ایها الذین آمنوا لاتقتلوا…»

۱- امنیّت در حال احرام، حتّى براى حیوانات نیز باید حفظ شود. «لاتقتلوا الصید و انتم حُرُم»

۲- فلسفه ى تحریم یا حلال ساختن، همیشه ذاتى و مربوط به خود موارد نیست، بلکه گاهى به اقتضاى شرایط زمانى و مکانى است، پس زمان و مکان، تاریخ و جغرافیا، در حکم الهى تأثیر دارد. «و انتم حُرُم»

۳- اسلام براى حالات خاص، دستورات ویژه اى دارد. «و انتم حُرُم»

۴- قوانین اسلام براى همه است. «و من قتله منکم»

۵ – خطرناکتر از عمل و تخلّف، انگیزه و هدف و سوء قصد آگاهانه است. «من قتله منکم متعمّداً»

۶- کیفر، باید عادلانه باشد. «مثل ما قتل»

۷- پرداخت کیفر و جریمه باید دقیق باشد. «یحکم به ذوا عدل»

۸ – اسلام به عدالت در همه جا توجّه دارد. «ذوا عدل منکم»

۹- اسلام به هر مناسبتى به مسئله ى گرسنگان و فقرزدایى توجّه دارد. «طعام مسکین»

۱۰- حیواناتى که در مکّه ذبح مى شوند، هدیه هستند. «هدیاً بالغ الکعبه»

۱۱- دست مجرم را در انتخاب نوع جریمه (قربانى، اطعام، روزه) باز بگذاریم و شرایط مالى و توان جسمى او را نادیده نگیریم. «فجزاء مثل ما قتل… او عدل ذلک صیاماً»

۱۲- کیفر قانون شکنى به قدرى سنگین است که اطعام شصت فقیر یا گرفتن شصت روزه تنها گوشه اى از آن است، نه تمام آن. «لیذوق»

۱۳- اجراى قوانین، پس از ابلاغ رسمى آنهاست. «عفى اللّه عما سلف» قانون موارد قبلى را شامل نمى شود.

۱۴- در تکرار شکار، علاوه بر جریمه، انتقام و قهر الهى نیز وجود دارد. «و من عاد فینتقم اللَّه»

۱۵- اصرار بر گناه و تکرار آن، بسیار خطرناک وعقوبت سختى در پى دارد. «و من عاد فینتقم اللَّه منه و اللّه عزیز ذو انتقام»

۱۶- تهدیدات الهى را جدّى بگیریم. «فینتقم اللّه… عزیز ذو انتقام»

مشاهده متن و صوت کامل صفحه ۱۲۳ قرآن کریم