تفسیر قرآن کریم صفحه ۱۴۰ – آیات ۹۵ تا ۱۰۱ سوره الانعام
موضوع: تفسیر قرآن کریم
عنوان: صفحه ۱۴۰
سوره: الانعام
نوع تفسیر: تفسیر نور
متن تفسیر:
تفسیر آیه ۹۵ سوره الانعام:
إِنَّ اللَّهَ فَالِقُ الْحَبِّ وَالنَّوَى یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَمُخْرِجُ الْمَیِّتِ مِنَ الْحَیِّ ذَلِکُمُ اللَّهُ فَأَنَّى تُؤْفَکُونَ ﴿۹۵﴾خدا شکافنده دانه و هسته است زنده را از مرده و مرده را از زنده بیرون مى آورد چنین ست خداى شما پس چگونه [از حق] منحرف مى شوید (۹۵)
نکته ها:
«فالق» از «فلق» به معناى شکافتن است. «حَبّ» و «حَبّه»، به دانه هاى خوراکى و غذایى مثل گندم و جو گفته مى شود. «نَوى» به معناى هسته است.
از علف بى جان، حیوان جاندار و از حیوان جاندار، شیر بى جان پدید مى آید. از هسته بى جان، درخت زنده، و از درخت رشدیافته، هسته ى بى جان خارج مى شود.
یکى از مصادیق آیه به گفته روایات آن است که گاهى از انسان هاى بى ایمان، افراد مؤمن پدید مى آید و از انسان هاى با ایمان، گاهى فرزندان کافر به وجود مى آید. [۱] «یخرج الحىّ مِنَ المیّت و مخرج المیّت مِنَ الحَىّ»
۱) تفسیر نورالثقلین ؛ کافى، ج ۲، ص ۵٫
پیام ها:
۱- کاشتن دانه و هسته، کار انسان است، ولى شکافتن و رویاندن، کار خداست. «اِنّ اللَّه فالق الحَبّ و النوى»
۲- دقّت در آثار طبیعى، از بهترین راه هاى خداشناسى است. «فالق الحَبّ… مخرج المیّت… ذلکم اللَّه»
۳- رزق و روزى انسان، از راه همین دانه ها و بذرهاست که خداوند رویانیده است، پس به سراغ چه کسى مى رویم؟ «فأنّى تؤفکون»
تفسیر آیه ۹۶ سوره الانعام:
فَالِقُ الْإِصْبَاحِ وَجَعَلَ اللَّیْلَ سَکَنًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ حُسْبَانًا ذَلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ ﴿۹۶﴾[هموست که] شکافنده صبح است و شب را براى آرامش و خورشید و ماه را وسیله حساب قرار داده این اندازه گیرى آن تواناى داناست (۹۶)
نکته ها:
«اِصباح» هم به معناى صبح است، هم به معناى سپرى کردن شب و وارد صبح شدن، امّا در اینجا مراد، هنگام دمیدن سپیده ى صبح است.
در آیه ى قبل، سه نشانه از قدرت خداوند در زمین مطرح شد، در این آیه نشانه هایى از قدرت الهى در آسمان ها آمده است. شب و روز دو نشانه از قدرت الهى است که به واسطه ى گردش منظّم خورشید و ماه پدید مى آیند.
شب، براى استراحت است و از کار و تلاش و سفر در شب، نکوهش شده است. [۱] (از اینکه در این آیه، شب عامل سکون و آرامش شمرده شده، معلوم مى شود صبح براى کار و تلاش است.)
امام رضا علیه السلام فرمود: ازدواج را در شب قرار دهید، چون شب و همسر، هر دو وسیله ى سکون و آرامش انسانند. [۲]
۱) تفسیر نورالثقلین.
۲) تفسیر نورالثقلین.
پیام ها:
۱- پیدایش شب و روز، نیاز به قدرت و دانش دارد که این کار را با تقدیر و اندازه گیرى دقیق انجام دهد. «فالق الاصباح…تقدیر العزیز العلیم»
۲- خورشید و ماه، وسیله ى نظم و حسابرسى و برنامه ریزى است. [۱] «حسباناً»
۳- برنامه ریزى دقیق واجراى کامل، نیاز به علم وقدرت دارد. «تقدیر العزیز العلیم»
۴- تفکّر در نظم دقیق کرات آسمانى، راه خداشناسى است. «انّى تؤفکون…فالق الاصباح…»
۱) شاید از اینکه ماه و خورشید، وسیله ى حساب در این آیه شمرده شده، بتوان استفاده کرد که هم سال شمسى معتبر است، هم سال قمرى. و شاید رمز حساب ونظم دقیق یک پارچه باشد، نظیر »زید عدل« که زید را به تمامه عادل مى داند.
تفسیر آیه ۹۷ سوره الانعام:
وَهُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِهَا فِی ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الْآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ ﴿۹۷﴾و اوست کسى که ستارگان را براى شما قرار داده تا به وسیله آنها در تاریکیهاى خشکى و دریا راه یابید به یقین ما دلایل [خود] را براى گروهى که مى دانند به روشنى بیان کرده ایم (۹۷)
نکته ها:
علم هیئت، از قدیمى ترین علوم بشرى است و انسان از ستارگان در سفرهاى صحرایى و دریایى بهره مى برده است. این وسیله ابزارى مطمئن، همیشگى، دست نخورده، طبیعى، عمومى و بى هزینه است.
اسلام به مظاهر طبیعت، توجّه خاصّى دارد. نام برخى سوره ها از اشیاى طبیعى است. عبادات اسلامى نیز با طبیعیات گره خورده است، همچون: وقت شناسى، قبله شناسى، خسوف و کسوف و نماز آیات، اوّل ماه و هلال. اینها سبب آشنایى مسلمانان با علم هیئت و ایجاد رصدخانه هایى در بغداد، دمشق، قاهره، مراغه و اندلس و نگارش کتاب هایى در این زمینه به دست مسلمانان شد.
خداوند براى سفرهاى دریایى و صحرایى که در عمر انسان ها به ندرت پیش مى آید، خداوند راهنما قرار داده است، آیا مى توان پذیرفت که براى حرکت دائمى انسان ها و گم نشدنشان در مسیر حق، راهنما قرار نداده باشد؟ و این بیانگر لزوم رسالت و امامت براى هدایت بشر مى باشد.
در احادیث مراد از ستارگان هدایت کننده، رهبران معصوم و اولیاى خدا بیان شده است. [۱]
۱) تفسیر کنزالدقائق.
پیام ها:
۱- ستارگان، مخلوق خدا و وسیله ى راهیابى اند، (نه آنگونه که برخى پنداشتند خالق و مدبّرند). «جعل لکم النّجوم لتهتدوا بها»
۲- نظام ستارگانِ آسمان چنان دقیق است که مى توان راه هاى زمینى را با آن پیدا کرد. «لتهتدوا بها»
۳- شناخت وزن و حجم و میزان فاصله و سرعت حرکت و مدار ستارگان و کلاً علم ستاره شناسى و نجوم، به تنهایى انسان را به خدا نمى رساند، باید انسان اراده کند و بخواهد که از این راه، خدا را بشناسد. «لقوم یعلمون»
(آرى، تنها نگاه به آیینه براى اصلاح سر وصورت کافى نیست، بلکه اراده و تصمیم و اقدام براى اصلاح نیز لازم است، چه بسیارند آیینه فروشانى که دائماً به آیینه نگاه مى کنند، ولى حتّى یقه ى خود را صاف نمى کنند.)
تفسیر آیه ۹۸ سوره الانعام:
وَهُوَ الَّذِی أَنْشَأَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَهٍ فَمُسْتَقَرٌّ وَمُسْتَوْدَعٌ قَدْ فَصَّلْنَا الْآیَاتِ لِقَوْمٍ یَفْقَهُونَ ﴿۹۸﴾و او همان کسى است که شما را از یک تن پدید آورد پس [براى شما] قرارگاه و محل امانتى [مقرر کرد] بى تردید ما آیات [خود] را براى مردمى که مى فهمند به روشنى بیان کرده ایم (۹۸)
نکته ها:
در تعبیر «أنشأ» دو نکته نهفته است: ۱- ابتکار ۲- تربیت مستمر، در آفرینش انسان هم نوآورى و ابتکار است، هم تربیت مستمر. آرى، آفریدن تقلیدى یا آفریدن و رها کردن، چندان ارزشى ندارد.
در باره ى تعبیر مستقر و مستودع، معانى دیگرى هم گفته شده است، از جمله: شما داراى روح پایدار و جسم ناپایدارید، شما داراى ایمان پایدار و یا ناپایدارید، شما از نطفه ى زن که در رحم پایدار است و نطفه ى مرد که ناپایدار است پدید آمده اید، مستقر در زمین و ودیعه ى در قبر تا روز قیامت هستید، نعمت ها گاهى پایدار است و گاهى ناپایدار. در دعایى از امام صادق علیه السلام نقل شده که پس از نماز عید غدیر، از خدا خواسته شود نعمت هایش را براى ما مستدام بدارد، چون خود فرموده است: فمستقر و مستودع. [۱]
۱) تفسیر نورالثقلین.
پیام ها:
۱- اصل و ریشه ى همه ى شما یکى است، پس این همه اختلاف و برترى طلبى و تبعیض چرا؟ «من نفس واحده»
۲- این همه تنوّع و نوآورى در خلقت انسان ها تنها از یک نفْس، نشانه ى عظمت خداوند است. «و هوالّذى انشاکم من نفس واحده»
۳- همه ى داده ها پایدار نیست. تا نعمت و امکانات هست، بهترین استفاده و بهره را ببریم. «فمستقر و مستودع»
۴- انسان تا اهل «فهم» نباشد، از معارف بهره نمى برد. «قد فصّلنا الایات لقوم یفقهون»
تفسیر آیه ۹۹ سوره الانعام:
وَهُوَ الَّذِی أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ کُلِّ شَیْءٍ فَأَخْرَجْنَا مِنْهُ خَضِرًا نُخْرِجُ مِنْهُ حَبًّا مُتَرَاکِبًا وَمِنَ النَّخْلِ مِنْ طَلْعِهَا قِنْوَانٌ دَانِیَهٌ وَجَنَّاتٍ مِنْ أَعْنَابٍ وَالزَّیْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُشْتَبِهًا وَغَیْرَ مُتَشَابِهٍ انْظُرُوا إِلَى ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَیَنْعِهِ إِنَّ فِی ذَلِکُمْ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ ﴿۹۹﴾و اوست کسى که از آسمان آبى فرود آورد پس به وسیله آن از هر گونه گیاه برآوردیم و از آن [گیاه] جوانه سبزى خارج ساختیم که از آن دانه هاى متراکمى برمى آوریم و از شکوفه رخت خرما خوشه هایى است نزدیک به هم و [نیز] باغهایى از انگور و زیتون و انار همانند و غیر همانند خارج نمودیم به میوه آن چون ثمر دهد و به [طرز] رسیدنش بنگرید قطعا در اینها براى مردمى که ایمان مى آورند نشانه هاست (۹۹)
نکته ها:
در آیه ى قبل فرمود: همه ى انسان ها از نفْسِ واحدند، در این آیه مى فرماید: همه ى گیاهان و درختان و میوه ها نیز از یک سرچشمه اند وآن آب باران است.
«متراکب» از ریشه ى «رکوب»، میوه هاى سوار بر هم و دانه هاى درهم فشرده است. «طلع» خوشه ى سربسته خرماست و «قنوان»، رشته هاى باریک که بعداً خوشه هاى خرما را تشکیل مى دهد. «دانیه»، خوشه هاى به هم نزدیک و یا نزدیک به زمین، به خاطر سنگینى بار آن است. مراد از «متشابه»، یا درختانى است که شباهت ظاهرى به هم دارند مثل زیتون و انار و یا میوه هایى است که شبیه به یکدیگرند.
در این آیه و دو آیه قبل سه تعبیر پى در پى آمده است: «لقوم یعلمون»، «لقوم یفقهون» و «لقوم یؤمنون» که رمز آن در پیام ۴، بیان گردیده است.
پیام ها:
۱- مایه ى رویش همه ى گیاهان ونباتات، آب باران است. «من السماء ماءً فأخرجنا به نبات کلّ شى ء»
۲- هم نزول باران، هم رویاندن گیاه و میوه، کار خداست. «أنزل… نخرج»
۳- رابطه ى انسان با میوه ها فقط رابطه ى مادّى و غذایى نباشد، بلکه رابطه ى فکرى و توحیدى هم باشد. «اُنظروا الى ثمره… فى ذلکم لایات»
۴- بهره گیرى از ستارگان، علم و کارشناسى لازم دارد. «لقوم یعلمون»، درک اینکه کاروان بشرى همه از یک نفس است و این کاروان، به صورت پایدار و ناپایدار در جریان است درک عمیق مى طلبد. «لقوم یفقهون»، درک اینکه از گیاه و باران و میوه باید بهره ى معنوى برد و از انتساب همه ى هستى به خدا نباید غافل بود، ایمان مى طلبد. «لقوم یؤمنون»
تفسیر آیه ۱۰۰ سوره الانعام:
وَجَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکَاءَ الْجِنَّ وَخَلَقَهُمْ وَخَرَقُوا لَهُ بَنِینَ وَبَنَاتٍ بِغَیْرِ عِلْمٍ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا یَصِفُونَ ﴿۱۰۰﴾و براى خدا شریکانى از جن قرار دادند با اینکه خدا آنها را خلق کرده است و براى او بى هیچ دانشى پسران و دخترانى تراشیدند او پاک و برتر است از آنچه وصف مى کنند (۱۰۰)
نکته ها:
«خلق»، ایجاد چیزى از روى حساب است و«خرق»، پاره کردن چیزى بى رویّه و بى حساب. «خرقوا» یعنى بدون دقّت و مطالعه مطلبى را اظهار کردن، یا بدون حساب ساختن و و بى دلیل ادّعا کردن است. [۱]
به گفته ى قرآن، مسیحیان، حضرت عیسى را و یهودیان حضرت عُزَیر را پسر خدا مى دانستند. [۲] جمعى هم ملائکه را فرزندان خدا مى پنداشتند. زردشتیان، اهریمن را که از جنّ بود رقیب خدا قرار داده و همه ى بدى ها را به او منسوب مى کردند، برخى عرب ها هم میان خدا و جنّ، نسبتى فامیلى معتقد بودند. «جعلوا بینه و بین الجنّه نَسَباً» [۳] این آیه همه ى آن گمان ها را باطل شمرده و مى فرماید: خداوند از همه ى این اوصاف، منزّه و برتر است.
۱) تفسیر نمونه.
۲) توبه، ۳۰٫
۳) صافّات، ۱۵۸٫
پیام ها:
۱- جهل، ریشه ى خرافه گرایى است. «خرقوا … بغیر علم» (عقائد انسان نسبت به خداوند باید بر اساس علم باشد.)
۲- چگونه مخلوق، شریک خالق مى شود؟ «شرکاء… و خلقهم»
۳- ازدواج و فرزند آورى، تأمین یک کمبود و نقص است و خداوند از این عیب ها، منزّه است. «سبحانه»
تفسیر آیه ۱۰۱ سوره الانعام:
بَدِیعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ أَنَّى یَکُونُ لَهُ وَلَدٌ وَلَمْ تَکُنْ لَهُ صَاحِبَهٌ وَخَلَقَ کُلَّ شَیْءٍ وَهُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ ﴿۱۰۱﴾پدیدآورنده آسمانها و زمین است چگونه او را فرزندى باشد در صورتى که براى او همسرى نبوده و هر چیزى را آفریده و اوست که به هر چیزى داناست (۱۰۱)
نکته ها:
کلمه ى «بدیع» به معناى آفریدن ابتکارى است (نه تقلیدى).
آنکه آسمان ها و زمین را بدون تقلید و نقشه ى قبلى آفرید، چه نیازى به فرزند و همسر دارد؟ او با یک اراده، آنچه را بخواهد خلق مى کند.
«خالق کلّ شى ء» توحید در خلق است و «هو على کلّ شى وکیل» توحید در امر است. «له الخلق والامر» [۱].
۱) اعراف، ۵۴٫
پیام ها:
۱- آفریدگار جهان، توانمند است ونیازى به همسر وفرزند ندارد. «بدیع السموات»
۲- خدایى را که قرآن معرفى مى کند، با خدایى که دیگران عقیده دارند مقایسه کنید. «ذلکم اللَّه»
۳- در عقیده ى اسلامى، آفریدگار و پروردگار یکى است. «ربّکم… خالق کلّ شى ء» (امّا مشرکین، خالق را اللَّه مى دانند، ولى عقیده به چندین ربّ دارند).
۴- خالقیّت مطلقه ى خدا، دلیل توحید است. «لا اله الاّ هو خالق کلّ شى ء»
۵ – هم آفرینش به دست خداست، هم بقا و ثبات هر چیز به اراده ى اوست. «خالق – وکیل»
۶- ربوبیّت وخالقیّت خدا، فلسفه ى پرستش است. «ربّکم… خالق کلّ شى ء فاعبدوه»
