تفسیر قرآن کریم صفحه ۱۴۴ – آیات ۱۲۵ تا ۱۳۱ سوره الانعام
موضوع: تفسیر قرآن کریم
عنوان: صفحه ۱۴۴
سوره: الانعام
نوع تفسیر: تفسیر نور
متن تفسیر:
تفسیر آیه ۱۲۵ سوره الانعام:
فَمَنْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ وَمَنْ یُرِدْ أَنْ یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقًا حَرَجًا کَأَنَّمَا یَصَّعَّدُ فِی السَّمَاءِ کَذَلِکَ یَجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ ﴿۱۲۵﴾پس کسى را که خدا بخواهد هدایت نماید دلش را به پذیرش اسلام مى گشاید و هر که را بخواهد گمراه کند دلش را سخت تنگ مى گرداند چنانکه گویى به زحمت در آسمان بالا مى رود این گونه خدا پلیدى را بر کسانى که ایمان نمى آورند قرار مى دهد (۱۲۵)
نکته ها:
رسول خدا صلى الله علیه وآله فرمود: نشانه ى شرح صدر چند چیز است: «الانابه الى دارالخلود والتجافى عن دار الغرور والاستعداد للموت قبل نزول الفوت» توجّه و گرایش خاضعانه به سوى آخرت و دورى از دنیاى حیله گر و آمادگى براى مرگ قبل از آنکه فرصت را از دست بدهد. [۱] امام سجاد علیه السلام نیز در شب ۲۷ رمضان دعایى را که متضمّن همین خواسته است، مکرّر مى خواند. [۲]
مراد از هدایت و ضلالت الهى، فراهم کردن اسباب هدایت براى شایستگان و از بین بردن اسباب، براى نااهلان است.
منظور از «صدر»، روح و دل است. مراد از شرح صدر، گسترش افق عقل و فکر بلندى روح، براى پذیرش حقّ و هدایت است و این نیازمند گذشتن از هوسها و تمنیات دل است. آنکه شرح صدر نداشته باشد، همواره در لاک خود مى ماند و بیرون نمى آید. نتیجه ى شرح صدر، بصیرت و نورانیّت همراه با قلب رقیق و حقّ پذیر است.
این آیه یکى از معجزات علمى قرآن است که عوارض صعود به آسمان را بیان کرده و مى فرماید: کسى که حاضر به پذیرش حقّ نگردد، روحش تنگ و کم ظرفیت مى شود، همانند کسى که مى خواهد به آسمان برود که به علّت سنگینى و فشردگى هوا و نبود اکسیژن، سینه اش تنگ و تنفّسش سخت مى شود.
امام رضا علیه السلام فرمود: نشانه ى سعه صدر، تسلیم خدا بودن، اطمینان به او داشتن و دلگرم شدن به وعده هاى الهى است و نشانه ضیق صدر، تردید و اضطراب است. [۳]
از سنّت هاى الهى آن است که براى پاکدلان حقّ پذیر، شرح صدر قرار دهد و لجوجانِ گریزان از ایمان را گرفتار سلب توفیق و رجس سازد.
حضرت موسى همین که مأمور تبلیغ شد، در اوّلین دعاى خود از خداوند خواست: «ربّ اشرح لى صدرى» [۴] ولى پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله بدون درخواست، خداوند به او سعه ى صدر عطا کرد. «ألم نشرح لک صدرک» [۵].
۱) تفسیر المیزان.
۲) مفاتیح الجنان.
۳) تفسیر کنزالدقائق.
۴) طه، ۲۵٫
۵) شراح، ۱٫
پیام ها:
۱- قبول حق، ظرفیّت و زمینه درونى مى خواهد. «یشرح صدره للاسلام»
۲- شرح صدر، موهبتى الهى است. «یشرح صدره للاسلام»
۳- خروج از مدار فطرت و عقل، عامل خفقان و تنگى روح و روان مى گردد. «یصّعّد فى السماء»
۴- منحرفان هر چند به ظاهر، خود را در گشایش و آرامش ببینند، ولى در واقع گرفتار تنگناها و فشارند. «ضیّقاً حرجاً»
۵ – بى حوصلگى و کم ظرفیّتى، نوعى رجس و پلیدى روح است. «یجعل صدره ضیّقاً… الرِّجس»
۶- کسى که به حقّ ایمان نیاورد، به تدریج آلوده مى شود. «کذلک یجعل اللَّه الرِّجس على الّذین لایؤمنون»
تفسیر آیه ۱۲۶ سوره الانعام:
وَهَذَا صِرَاطُ رَبِّکَ مُسْتَقِیمًا قَدْ فَصَّلْنَا الْآیَاتِ لِقَوْمٍ یَذَّکَّرُونَ ﴿۱۲۶﴾و راه راست پروردگارت همین است ما آیات [خود] را براى گروهى که پند مى گیرند به روشنى بیان نموده ایم (۱۲۶)
نکته ها:
کلمه ى «هذا»، ممکن است اشاره به کلمه ى «اسلام» باشد که در آیه ى قبل آمده بود.
پیام ها:
۱- جز راه خدا، راه هاى دیگر بیراهه است. «وهذا صراط ربک مستقیماً»
۲- براى تذکر، تفصیل و تنوع و تکرار لازم است. «فصّلنا… یذّکرون»
۳- خداوند، حجت را بر همه تمام کرده است، اگر اهل توجّه باشند، آیات و نشانه هاى حق، با بیان هاى مختلف روشن شده است. «لقوم یذکرون»
۴- توجّه دائمى به تذکّرات الهى، راه دستیابى به صراط مستقیم است. «هذا صراط ربّک… لقوم یذّکّرون»
تفسیر آیه ۱۲۷ سوره الانعام:
لَهُمْ دَارُ السَّلَامِ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَهُوَ وَلِیُّهُمْ بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ ﴿۱۲۷﴾براى آنان نزد پروردگارشان سراى عافیت است و به [پاداش] آنچه انجام مى دادند او یارشان خواهد بود (۱۲۷)
پیام ها:
۱- در بهشت، خشونت، رقابت، حسرت، تهمت، حسد، کینه، دروغ، اندوه و هیچ گونه مرگ و مرض و فقر راهى ندارد. «دار السّلام»
۲- برتر از نعمت امنیّت و سلامت، در سایه ى لطف مخصوص پروردگار بودن است. «دار السّلام عند ربّهم»
۳- خداوند خود امور رهروان راه مستقیم را به عهده دارد. «و هو ولیّهم»
۴- رسیدن به ولایت الهى، در سایه ى عمل و تلاش انسان است. «و هو ولّیهم بما کانوا یعملون»
تفسیر آیه ۱۲۸ سوره الانعام:
وَیَوْمَ یَحْشُرُهُمْ جَمِیعًا یَا مَعْشَرَ الْجِنِّ قَدِ اسْتَکْثَرْتُمْ مِنَ الْإِنْسِ وَقَالَ أَوْلِیَاؤُهُمْ مِنَ الْإِنْسِ رَبَّنَا اسْتَمْتَعَ بَعْضُنَا بِبَعْضٍ وَبَلَغْنَا أَجَلَنَا الَّذِی أَجَّلْتَ لَنَا قَالَ النَّارُ مَثْوَاکُمْ خَالِدِینَ فِیهَا إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ إِنَّ رَبَّکَ حَکِیمٌ عَلِیمٌ ﴿۱۲۸﴾و [یاد کن] روزى را که همه آنان را گرد مى آورد [و مى فرماید] اى گروه جنیان از آدمیان [پیروان] فراوان یافتید و هواخواهان آنها از [نوع] انسان مى گویند پروردگارا برخى از ما از برخى دیگر بهره بردارى کرد و به پایانى که براى ما معین کردى رسیدیم [خدا] مى فرماید جایگاه شما آتش است در آن ماندگار خواهید بود مگر آنچه را خدا بخواهد [که خود تخفیف دهد] آرى پروردگار تو حکیم داناست (۱۲۸)
نکته ها:
در آیات قبل، به کارهاى شیاطین و وسوسه هایشان اشاره شد، در اینجا سرنوشت وسوسه پذیرى از شیاطین را که دوزخ است، بیان مى کند. ضمناً به گفته قرآن، شیطان از جنّ است و جنّى که مردم را گمراه کرده همان شیطان است.
پیام ها:
۱- به عاقبت کار خود بیندیشیم. «ویوم» (هر کجا کلمه «یوم» در آغاز آیه بکار رفته، مراد یادآورى چنین روزى است.)
۲- جنّ، مکلّف و مختار است و مورد خطاب و توبیخ وکیفر و پاداش قرار مى گیرد. «یا معشر الجنّ»
۳- شیطان، به گمراه کردن گروه کم راضى نیست و گروه زیادى از انسان ها را منحرف کرده است. «قد استکثرتم من الانس» در آیه اى دیگر مى فرماید: «ولقد اضلّ منکم جبلاًّ کثیراً أفلم تکونوا تعقلون» [۱]
۴- دادگاه قیامت، علنى است. «یحشرهم، یا معشر الجنّ»
۵ – در قیامت، جنِ ّ اغواگر پاسخى در برابر توبیخ ندارد و تنها پیروان انسانى او سخن مى گویند. «یا معشر الجنّ… قال اولیاؤهم من الانس»
۶- بهره گیرى انسان و جنّ از یکدیگر طرفینى است. «استمتع بعضنا ببعض»
۷- در قیامت، انسان و جنّ، یکجا جمع و محشور مى شوند. «جمعیاً»
۸ – پیروى از وسوسه هاى شیطانى، به تدریج انسان را به ولایت پذیرى از او وامى دارد. «اولیاؤهم»
۹- همه ى منحرفان، کیفر یکسان ندارند و باقى ماندن در آتش، وابسته به اراده ى خداوند است. «الاّ ماشاء اللَّه»
۱۰- احکام دادگاه الهى، بر مبناى علم و حکمت است. «حکیم علیم»
۱) یس، ۶۲٫
تفسیر آیه ۱۲۹ سوره الانعام:
وَکَذَلِکَ نُوَلِّی بَعْضَ الظَّالِمِینَ بَعْضًا بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ ﴿۱۲۹﴾و این گونه برخى از ستمکاران را به [کیفر] آنچه به دست مى آوردند سرپرست برخى دیگر مى گردانیم (۱۲۹)
نکته ها:
در آیه ۱۲۷ خواندیم که سرپرست آنان که به راه مستقیم مى روند، تنها خداست. در این آیه مى خوانیم که سرپرست گروهى از مردم به خاطر عملکردشان ستمگرانند.
طبق روایات، کیفر ترک کنندگان امر به معروف و نهى از منکر، متخلّفان از اداى خمس و زکات و یارى کنندگان به ظالمان، تسلّطِ ستمگران بر آنان است. [۱] در حدیث مى خوانیم: هر گاه خداوند از کار قومى راضى باشد، کارشان را به نیکان مى سپارد و اگر ناراضى باشد، کارشان را در دست بدان قرار مى دهد. [۲]
۱) تفسیر اطیب البیان.
۲) تفسیر کشف الاسرار.
پیام ها:
۱- همان گونه که شیاطینِ جنّ بر انسان مسلّط مى شوند، برخى از ظالمان نیز بر بعضى دیگر تسلّط مى یابند. «کذلک»
۲- کام جویى هاى حرام، زمینه ساز حکومت هاى باطل و سلطه ى ظالمان است. «استمتع بعضنا ببعض… نولّى بعض الظالمین بعضاً»
۳- تنها حاکمان ظالم نیستند، محکومانِ ترسو و ساکت و عیاش هم ظالمند. «بعض الظالمین بعضاً»
۴- سبب سلطه ى ستمگران، رفتار خود مردم است. «نُولّى… بما کانوا یکسبون»
تفسیر آیه ۱۳۰ سوره الانعام:
یَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ أَلَمْ یَأْتِکُمْ رُسُلٌ مِنْکُمْ یَقُصُّونَ عَلَیْکُمْ آیَاتِی وَیُنْذِرُونَکُمْ لِقَاءَ یَوْمِکُمْ هَذَا قَالُوا شَهِدْنَا عَلَى أَنْفُسِنَا وَغَرَّتْهُمُ الْحَیَاهُ الدُّنْیَا وَشَهِدُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ کَانُوا کَافِرِینَ ﴿۱۳۰﴾اى گروه جن و انس آیا از میان شما فرستادگانى براى شما نیامدند که آیات مرا بر شما بخوانند و از دیدار این روزتان به شما هشدار دهند گفتند ما به زیان خود گواهى دهیم [که آرى آمدند] و زندگى دنیا فریبشان داد و بر ضد خود گواهى دادند که آنان کافر بوده اند (۱۳۰)
نکته ها:
از آیات قرآن استفاده مى شود که حضرت محمّد صلى الله علیه وآله، براى جنّ نیز فرستاده شده و آنان نیز قرآن را مى فهمند، گروهى هم ایمان مى آورند. [۱] به گفته ى برخى مفسّران (مثل آلوسى، قرطبى، طبرسى و سیّد قطب) رسولان جنّ، وحى را از طریق رسولان انس دریافت کرده و به نژاد خود مى رساندند. زیرا کلمه ى «رسول» به غیر انسان هم گفته مى شود، مثل: «اللَّه یصطفى من الملائکه رسلاً» [۲]
در این آیه، دو اقرار از سوى کافران آمده است، یکى گواهى به آمدن پیامبران، دوّم اعتراف به کفر خویش.
مواقف در قیامت مختلف است؛ گاهى در موقفى کفّار ابتدا انحراف خود را انکار مى کنند، مثل آیه ۲۳ همین سوره: «واللَّه ربّنا ما کنّا مشرکین»، آنگاه که فهمیدند قیامت جاى انکار نیست، به گناه خود اعتراف مى کنند.
۱) آیات اوّل سوره ى جنّ و آیه ۲۸ سوره ى احقاف.
۲) حج، ۷۵٫
پیام ها:
۱- جنّ و انس هر دو مکلف به پذیرش دعوت انبیایند و رسولان براى هر دو نژاد آمده اند. «الجنّ والانس»
۲- انذار، قوى ترین اهرم تربیت و وظیفه ى مهم پیامبران است. «و ینذرونکم»
۳- قوى ترین ضامن اجراى احکام الهى براى اصلاح فرد وجامعه، ایمان به معاد است. «ینذرونکم لقاء یومکم هذا»
۴- قیامت، جاى کتمان وانکار نیست، لذا انسان ها علیه خود اقرار مى کنند. «شهدوا على انفسهم»
۵ – دنیاخواهى، عامل بى اعتنایى به دعوت هاى انبیاست. «غرّتهم الحیاه…» (فریفته شدن به دنیا، موجب فراموشى آخرت است.)
۶- علاقه ى افراطى به دنیا، انسان را به کفر مى کشاند. «غرّتهم الحیاه الدنیا… انهم کانوا کافرین»
تفسیر آیه ۱۳۱ سوره الانعام:
ذَلِکَ أَنْ لَمْ یَکُنْ رَبُّکَ مُهْلِکَ الْقُرَى بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا غَافِلُونَ ﴿۱۳۱﴾این [اتمام حجت] بدان سبب است که پروردگار تو هیچ گاه شهرها را به ستم نابوده نکرده در حالى که مردم آن غافل باشند (۱۳۱)
نکته ها:
سنّت خداوند آن است که راه حقّ را با فرستادن انبیا و هشدارهاى مختلف به مردم نشان مى دهد و حقایق را بیان کرده، اتمام حجّت مى کند. در آن صورت اگر بى اعتنایى کردند، کیفر مى دهد. این قانون و سنّت کلّى در آیات متعدّدى مطرح شده است، از جمله: «و ما أهلکنا من قریه الاّ لها منذرون» [۱] ما هیچ قریه اى را هلاک نکردیم مگر آنکه مردم آنجا بیم دهندگانى داشتند. «و ما کنّا معذّبین حتّى نبعث رسولاً» [۲] ما تا پیامبرى نفرستیم، عذاب نمى کنیم.
۱) شعراء، ۲۰۸٫
۲) اسراء، ۱۵٫
پیام ها:
۱- کیفردادن گناهکار، از شئون ربوبیّت خداوند است. «ربّک مهلک القرى »
۲- عقاب بدون بیان وهشدار، ظلم و قبیح است. «مهلک القُرى بظلمٍ و اهلها غافلون»
