تفسیر قرآن کریم صفحه ۱۴۶ – آیات ۱۳۸ تا ۱۴۲ سوره الانعام
موضوع: تفسیر قرآن کریم
عنوان: صفحه ۱۴۶
سوره: الانعام
نوع تفسیر: تفسیر نور
متن تفسیر:
تفسیر آیه ۱۳۸ سوره الانعام:
وَقَالُوا هَذِهِ أَنْعَامٌ وَحَرْثٌ حِجْرٌ لَا یَطْعَمُهَا إِلَّا مَنْ نَشَاءُ بِزَعْمِهِمْ وَأَنْعَامٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُهَا وَأَنْعَامٌ لَا یَذْکُرُونَ اسْمَ اللَّهِ عَلَیْهَا افْتِرَاءً عَلَیْهِ سَیَجْزِیهِمْ بِمَا کَانُوا یَفْتَرُونَ ﴿۱۳۸﴾و به زعم خودشان گفتند اینها دامها و کشتزار[هاى] ممنوع است که جز کسى که ما بخواهیم نباید از آن بخورد و دامهایى است که [سوار شدن بر] پشت آنها حرام شده است و دامهایى [داشتند] که [هنگام ذبح] نام خدا را بر آن[ها] نمى بردند به صرف افترا بر [خدا] به زودى [خدا] آنان را به خاطر آنچه افترا مى بستند جزا مى دهد (۱۳۸)
نکته ها:
«حِجْر» به معناى منع است و «تحجیر» یعنى منطقه اى را سنگ چین کردن و مانع شدن از ورود دیگران براى تصاحب آن. «حِجر اسماعیل» نیز جایى است که با دیوار سنگى جدا شده است. عقل را هم «حِجر» گویند، چون انسان را از زشتى ها باز مى دارد. «هل فى ذلک قسم لِذى حِجر» [۱]
در دو آیه ى قبل، عقائد خرافى مشرکان درباره ى سهم خدا و بت ها از کشاورزى و چهارپایان مطرح بود. در این آیه چگونگى مصرف سهم بت ها بیان شده که احدى حقّ استفاده ندارد، مگر خادمین بت ها و بتکده ها.
با توجّه به این آیه، مشرکان چهار انحراف داشتند: ۱- ممنوع شمردن بعضى از چهارپایان. ۲- ممنوع شمردن بعضى از محصولات کشاورزى. ۳- ممنوع کردن سوارى برخى از چهارپایان. ۴- نبردن نام خدا به هنگام ذبح حیوانات.
قرآن، هدف آفرینش چهار پایان را سوار شدن بر آنها و مصرف از گوشت آنها مى داند: «جعل لکم الانعام لترکبوا منها و منها تأکلون» [۲] و تحریم بهره بردارى از چهارپایان را، از بدعت هاى جاهلى مى شمرد که در آیه ۱۰۳ سوره ى مائده نیز بیان شده است.
اسلام، آیین جامعى است که حتّى انحراف در بهره گیرى از حیوانات را هم تحمّل نمى کند. وقتى قرآن، از بى مصرف ماندن حیوان وتحریم سوارشدن بر آن نکوهش مى کند، به طریق اولى از بى مصرف ماندن انسان ها، منابع، سرمایه ها واستعدادها بیشتر نکوهش مى کند.
۱) فجر، ۵٫
۲) غافر، ۷۹٫
پیام ها:
۱- احکام دین باید منسوب به خدا باشد، نه بر پایه ى گمان، خیال، قیاس و استحسان. «قالوا… بزعمهم… افتراءً علیه»
۲- مبارزه با خرافات، یکى از وظایف اصلى پیامبران است. «افتراء علیه سیجزیهم»
۳- تحریم حلال ها و تحلیل حرام ها، افترا بر خداست. «هذه انعام و حرث حجر… افتراء»
۴- بدعت گذاران، در انتظار کیفر قوانین موهوم خود باشند. «سیجزیهم»
تفسیر آیه ۱۳۹ سوره الانعام:
وَقَالُوا مَا فِی بُطُونِ هَذِهِ الْأَنْعَامِ خَالِصَهٌ لِذُکُورِنَا وَمُحَرَّمٌ عَلَى أَزْوَاجِنَا وَإِنْ یَکُنْ مَیْتَهً فَهُمْ فِیهِ شُرَکَاءُ سَیَجْزِیهِمْ وَصْفَهُمْ إِنَّهُ حَکِیمٌ عَلِیمٌ ﴿۱۳۹﴾و گفتند آنچه در شکم این دامهاست اختصاص به مردان ما دارد و بر همسران ما حرام شده است و اگر [آن جنین] مرده باشد همه آنان [از زن و مرد ] در آن شریکند به زودى [خدا] توصیف آنان را سزا خواهد داد زیرا او حکیم داناست (۱۳۹)
نکته ها:
آشنایى با خرافات دوران جاهلیّت، انسان را با زحمات رسول خدا براى هدایت آنان آشنا ساخته، روح قدرشناسى را در انسان، زنده و شکوفا مى کند.
پیام ها:
۱- تبعیض بى جا میان زن و مرد، عملى جاهلى و مطرود است. «خالصه لذکورنا و محرّم على ازواجنا»
۲- در جاهلیّت، تحقیر زن تا آن حد بود که در برخى موارد از حیوان سالم بهره اى نداشت و فقط در گوشت حیوان مرده شریک بود. «شرکاء»
۳- جزا و کیفر الهى، بر اساس علم و حکمت اوست. «سیجزیهم … حکیم علیم»
تفسیر آیه ۱۴۰ سوره الانعام:
قَدْ خَسِرَ الَّذِینَ قَتَلُوا أَوْلَادَهُمْ سَفَهًا بِغَیْرِ عِلْمٍ وَحَرَّمُوا مَا رَزَقَهُمُ اللَّهُ افْتِرَاءً عَلَى اللَّهِ قَدْ ضَلُّوا وَمَا کَانُوا مُهْتَدِینَ ﴿۱۴۰﴾کسانى که از روى بى خردى و نادانى فرزندان خود را کشته اند و آنچه را خدا روزیشان کرده بود از راه افترا به خدا حرام شمرده اند سخت زیان کردند آنان به راستى گمراه شده و هدایت نیافته اند (۱۴۰)
نکته ها:
ابن عباس از بزرگان صدر اسلام مى گوید: هر که مى خواهد میزان جهالت اقوام دوران جاهلى را بداند، همین آیات سوره ى انعام که بیانگر خرافات و اعتقادات بى اساس مشرکان است، را بخواند. [۱]
جاهلان عرب، به گمان تقرّب به بت ها، یا به جهت حفظ آبرو، دختران خود را گاهى قربانى بت ها یا زنده به گور مى کردند.
۱) تفسیر نمونه.
پیام ها:
۱- جهالت و سفاهت، عامل خسارت است. (خسارت هایى چون: از دست دادن فرزند، از دست دادن عاطفه، فقدان نعمت هاى حلال، کسب دوزخ و کیفر الهى). «قد خَسر»
۲- خسارت واقعى، فدا شدن انسان در راه باطل است. (چه قربانى بت شدن، چه فداى خیال و غیرت نابجا) «قد خَسر»
۳- تحریم نابجاى حلال ها، افترا بر خداوند است. «وحرّموا ما رزقهم اللَّه افتراء»
۴- انجام هر کارى و تحریم هر چیزى، یا دلیل شرعى مى خواهد یا عقلى. «بغیر علم افتراء على اللَّه»
۵ – با خرافات، با شدیدترین وجه مقابله وبرخورد کنیم. «قد خسر، سفهاً بغیر علم، افتراء، ضلّوا، ما کانوا مهتدین»
تفسیر آیه ۱۴۱ سوره الانعام:
وَهُوَ الَّذِی أَنْشَأَ جَنَّاتٍ مَعْرُوشَاتٍ وَغَیْرَ مَعْرُوشَاتٍ وَالنَّخْلَ وَالزَّرْعَ مُخْتَلِفًا أُکُلُهُ وَالزَّیْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُتَشَابِهًا وَغَیْرَ مُتَشَابِهٍ کُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَآتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ ﴿۱۴۱﴾و اوست کسى که باغهایى با داربست و بدون داربست و خرمابن و کشتزار با میوه هاى گوناگون آن و زیتون و انار شبیه به یکدیگر و غیر شبیه پدید آورد از میوه آن چون ثمر داد بخورید و حق [بینوایان از] آن را روز بهره بردارى از آن بدهید و[لى] زیاده روى مکنید که او اسرافکاران را دوست ندارد (۱۴۱)
نکته ها:
«جَنّات»، باغ هاى پر درخت و زمین هاى پوشیده از زراعت است. «معروش»، درختى است که نیاز به داربست دارد. «اُکُل» به معناى مأکول و خوراکى است.
در آیه ۹۹ همین سوره خواندیم: «اُنظروا الى ثمره اذا أثمر» هنگامى که درخت بار آورد، با دقّت به آن نگاه کنید. در این آیه مى خوانیم که «کلوا من ثمره اذا اثمر»، هنگامى که بار داد، بخورید. نتیجه اینکه: خوردن باید با تأمّل و دقّت باشد، نه غافلانه.
امام باقرعلیه السلام پس از تلاوت این آیه فرمود: شخصى زراعتى داشت که تمام محصولاتش را صدقه مى داد و خود و عیالش بى چیز مى ماندند. خداوند این عمل را اسراف خواند. [۱]
این آیه، درس خداشناسى را همراه با اجازه مصرف خوارکى ها و رسیدگى به طبقات محروم و انفاق به آنان و اعتدال داشتن و زیاده روى نکردن در مصرف و انفاق را بیان مى کند. «انشأ، کلوا، آتو، لا تسرفوا» چنانکه در جاى دیگر نیز مى خوانیم: «و الّذین اذا انفقوا لم یسرفوا و لم یقتروا و کان بین ذلک قواماً» [۲]
امام صادق علیه السلام ذیل این آیه فرمودند: حتّى اگر مسلمان یافت نشد، حقِ ّ برداشت را به مشرک فقیر بپردازید [۳] در روایتى دیگر فرمود: این حقِ ّ برداشت، غیر از زکات است. [۴]
امام صادق علیه السلام فرمود: میوه را در شب برداشت نکنید و شبانه درو نکنید تا فقیران نیز بتوانند حاضر شوند و چیزى بگیرند. [۵]
در سوره «ن والقلم» نیز مى خوانیم که خداوند باغ کسانى را که تصمیم گرفتند شبانه و به دور از چشم فقرا میوه ها را بچینند و به آنها ندهند، سوزاند.
۱) تفسیر نورالثقلین.
۲) فرقان، ۶۷٫
۳) بحار، ج ۹۳، ص ۹۶٫
۴) برهان، ج ۱، ص ۵۵۷٫
۵) کافى، ج ۳، ص ۵۶۵٫
پیام ها:
۱- تنوّع میوه ها و محصولات کشاورزى، آن هم از یک آب وخاک، نشانه قدرت الهى است. «انشأ… مختلفاً اُکله»
۲- خداوند براى خود در محصولات، حقّى قرار داده است. «آتوا حقّه»
(آرى، نور و هوا، آب و خاک، توان و نیرو و فکر و استعداد، همه و همه از آنِ خداوند است و او بر همه حقّ دارد.)
۳- در انفاق نیز میانه رو باشیم. «و آتوا حقّه یوم حصاده و لاتسرفوا»
۴- اسلام، دین اعتدال است، هم تحریم نابجا را ممنوع مى کند (در آیه قبل) و هم مصرف بى رویّه را. «لاتسرفوا»
۵ – شرط مصرف، پرداخت حقّ محرومان است. «کلوا… آتوا حقّه»
۶- مقدار مصرف، محدود به عدم اسراف است. «کلوا… لا تسرفوا»
۷- هنگام برداشت محصول، به یاد محرومان باشیم. «یوم حصاده»
۸ – تولید و محصول را در زمانى برداشت کنیم تا زمینه ى بهره بردارى دیگران هم باشد. «یوم حصاده»
۹- هنگام رسیدن وبرداشت محصول، آمادگى انسان براى انفاق بیشتر است، پس فرصت را از دست ندهیم. «آتوا حقّه یوم حصاده»
۱۰- میوه ى نارس نخورید ومیوه را تازه مصرف کنید. «کلوا من ثمره اذا اثمر»
۱۱- اسراف کار، مبغوض خداوند است. «انّه لایحبّ المسرفین»
تفسیر آیه ۱۴۲ سوره الانعام:
وَمِنَ الْأَنْعَامِ حَمُولَهً وَفَرْشًا کُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ ﴿۱۴۲﴾و [نیز] از دامها حیوانات بارکش و حیوانات کرک و پشمدهنده را [پدید آورد] از آنچه خدا روزیتان کرده است بخورید و از پى گامهاى شیطان مروید که او براى شما دشمنى آشکار است (۱۴۲)
نکته ها:
در آیه ى قبل به نعمت هاى خداوند در محصولات کشاورزى اشاره شده و در اینجا به دامدارى و انواع بهره هایى که انسان از حیوانات مى برد.
مراد از کلمه «فَرش»، چهارپایانى مثل گوسفند است که به خاطر نزدیکى بدنشان به زمین، به منزله فرش هستند، یا اینکه از پشم و کرک و موى آنها فرش مى بافند.
بیشتر مفسّران، کلمه ى «حَمولَه» را به معناى حیوانات باربر دانسته اند، و «فَرش» را حیوانات غیر باربر معنا کرده اند.
پیام ها:
۱- هستى و آفریده هایش، مسخّر انسان است. «حموله و فرشاً»
۲- قانون کلى در حیوانات، حلال بودن مصرف آنهاست، مگر آنکه دلیلى بر حرمت باشد. «کلوا ممّا رزقکم اللّه»
۳- تحریم حلال ها، از گام هاى شیطانى است. «کلوا… و لاتتّبعوا خطوات الشیطان»
۴- تنها توصیه به خام خوارى که امروز در میان گروه کثیرى رواج دارد و نهى از مصرف گوشت، ممنوع است. «و من الانعام… کلوا ممّا رزقکم اللَّه»
۵ – نسبت به خوردنى ها باید مواظب باشیم. «کلوا… و لاتتّبعوا» چنانکه اوّلین اهرم شیطان براى گمراه کردن حضرت آدم، غذا بود.
۶- سر سفره ى خداوند، از دشمن او پیروى نکنیم. «کلوا ممّا رزقکم اللَّه و لاتتّبعوا خطوات الشّیطان»
۷- سیاست شیطان، انحراف تدریجى است، نه دفعى. «خطوات الشّیطان»
