تفسیر قرآن کریم صفحه ۱۴۹ – آیات ۱۵۲ تا ۱۵۷ سوره الانعام
موضوع: تفسیر قرآن کریم
عنوان: صفحه ۱۴۹
سوره: الانعام
نوع تفسیر: تفسیر نور
متن تفسیر:
تفسیر آیه ۱۵۲ سوره الانعام:
وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْیَتِیمِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ حَتَّى یَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَأَوْفُوا الْکَیْلَ وَالْمِیزَانَ بِالْقِسْطِ لَا نُکَلِّفُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَلَوْ کَانَ ذَا قُرْبَى وَبِعَهْدِ اللَّهِ أَوْفُوا ذَلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ ﴿۱۵۲﴾و به مال یتیم جز به نحوى [هر چه نیکوتر] نزدیک مشوید تا به حد رشد خود برسد و پیمانه و ترازو را به عدالت تمام بپیمایید هیچ کس را جز به قدر توانش تکلیف نمى کنیم و چون [به داورى یا شهادت] سخن گویید دادگرى کنید هر چند [در باره] خویشاوند [شما] باشد و به پیمان خدا وفا کنید اینهاست که [خدا] شما را به آن سفارش کرده است باشد که پند گیرید (۱۵۲)
نکته ها:
خداوند، کارهاى خود را به نحو احسن انجام مى دهد: «أحسن الخالقین» [۱] ، «أحسن تقویم» [۲] ، «نزل أحسن الحدیث» [۳] و…، از ما هم خواسته که کارهایمان به نحو احسن باشد، «لیبلوکم ایّکم احسن عملا» [۴] چه در تصرّفات و فعالیّت هاى اقتصادى، «الاّ بالّتى هى احسن» [۵] ، چه در گفتگو با مخالفان، «جادلهم بالّتى هى احسن» [۶] ، چه در پذیرش سخنان دیگران، «یستمعون القول فیتّبعون احسنه» [۷] و چه بدى هاى مردم را با بهترین نحو جواب دادن، «ادفع بالّتى هى احسن السیّئه» [۸] که در تمام این موارد، کلمه ى «احسن» به کار رفته است.
قوم حضرت شعیب، به خاطر کم فروشى گرفتار عذاب شدند. در قرآن نیز سه بار از کم فروشى نهى شده است.
کلمه ى «کیل» هم به معناى پیمانه است و هم به معناى پیمانه کردن. کلمه ى «قسط» هم مى تواند مربوط به «اوفوا» باشد یعنى پرداخت، عادلانه باشد و هم مربوط به «کیل و میزان» باشد، یعنى خود پیمانه و ترازو سالم باشد. البتّه نتیجه هر دو یکى است.
۱) مؤمنون، ۱۴٫
۲) تین، ۴٫
۳) زمر، ۲۳٫
۴) هود، ۷٫
۵) انعام، ۱۵۲٫
۶) نحل، ۱۲۵٫
۷) زمر، ۱۸٫
۸) مؤمنون، ۹۶٫
پیام ها:
۱- چون یتیم مدافعى ندارد و اموالش لغزشگاه است مواظب باشیم. «لاتقربوا»
۲- براى حفظ حقوق ایتام باید بهترین طریقه ى بهره گیرى از اموال و دارایى او انتخاب شود. «بالّتى هى أحسن». جز کسانى که اهلیّت اقتصادى و تقواى کافى دارند، نباید دیگران به مال یتیم نزدیک شوند. «لاتقربوا… الا»
۳- وقتى ایتام به رشد و تجربه ى کافى رسیدند، سلطه ى خود را از آنان بردارید. «حتى یبلغ أشده»
۴- نظام اقتصادى جامعه ى اسلامى باید بر اساس قسط باشد. «بالقسط»
۵ – اگر اجراى عدالت در حدّ اعلى ممکن نیست، لااقلّ در حدّ توان و امکان مراعات کنید. «لا نکلّف نفساً الاّ وُسعها»
۶- تمام دستورات و اوامر و نواهى الهى، فوق طاقت انسان نیست. «لا نکلّف نفساً الاّ وُسعها»
۷- بدون قدرت، تکلیفى نیست. «لا نکلّف نفساً الاّ وُسعها»
۸ – در اسلام، «تکلیف» به اندازه ى «توان» است. هرکه تواناتر، تکلیفش هم سنگین تر. «لا نکلّف نفساً الاّ وُسعها»
۹- عدالت، هم در رفتار و هم در گفتار، یک اصل است. «اوفوا الکیل… و اذا قلتم فاعدلوا» (در گواهى ها، وصیّت ها، قضاوت ها، صدور حکم ها، انتقادها و ستایش ها، عدالت را مراعات کنیم.)
۱۰- به پیمان هاى الهى (که شامل فرمان هاى عقل و وحى و وجدان وفطرت مى شود) وفادار باشیم. («عهد اللَّه» هم شامل پیمانى است که خدا با انسان دارد و هم پیمانى که انسان با خدا مى بندد) «بعهد اللّه اوفوا»
۱۱- رابطه ى خویشاوندى را بر ضابطه ى حقّ و عدل، ترجیح ندهیم. «فاعدلوا ولو کان ذا قربى»
تفسیر آیه ۱۵۳ سوره الانعام:
وَأَنَّ هَذَا صِرَاطِی مُسْتَقِیمًا فَاتَّبِعُوهُ وَلَا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبِیلِهِ ذَلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ ﴿۱۵۳﴾و [بدانید] این است راه راست من پس از آن پیروى کنید و از راه ها[ى دیگر] که شما را از راه وى پراکنده مى سازد پیروى مکنید اینهاست که [خدا] شما را به آن سفارش کرده است باشد که به تقوا گرایید (۱۵۳)
نکته ها:
پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله براى توضیح این آیه از روش نمایشى استفاده کرده، با دست مبارک خود خط مستقیمى بر زمین کشیدند و فرمودند: این راه مستقیم است که یکى بیش نیست. سپس خطوطى از راست و چپ آن خط ترسیم کرده و فرمودند: اینها راههایى است که شیطان به آن دعوت مى کند. [۱]
در پایان سه آیه ى اخیر، سه تعبیر مختلف آمده است:
در پایان آیه ۱۵۱ که نهى از شرک و قتل و فحشا است. «لعلّکم تعقلون» آمده است، یعنى زشتى این امور با اندکى تعقّل و فکر، براى همه روشن مى شود.
در آیه ى ۱۵۲ که به حفظ مال یتیم و رعایت قسط و عدل و وفاى به عهد فرمان مى دهد، تعبیر «لعلّکم تذکّرون» آمده، یعنى خوبى عدالت را فطرت و نهاد هرکس مى پذیرد، تنها باید تذکّر داد.
در این آیه نیز که پیروى از دستورهاى خداست، «لعلّکم تتّقون» آمده، یعنى تقوا همان گام نهادن در راه اطاعت و فرمان الهى است.
آنگونه که «نور» یکى است و «ظلمات» متعدّد، راه مستقیم یکى است و راه هاى انحرافى متعدّد. («صراط» مفرد آمده ولى «سُبل» جمع)
در روایات مى خوانیم که مصداق عینى راه مستقیم، رسول خداصلى الله علیه وآله و امامان معصوم علیهم السلام از اهل بیت او هستند. [۲]
۱) تفسیر مراغى.
۲) تفسیر نورالثقلین.
پیام ها:
۱- اساس همه ادیان الهى، پیروى از راه خدا و دورى از راه دیگران است. «صراطى… فاتّبعوه و لا تتّبعوا السبل»
۲- عمل به احکام الهى، سبب وحدت است و به سراغ احکام غیر الهى رفتن، مایه ى تفرقه مى باشد. «صراطى مستقیماً فاتّبعوه و لا تتّبعوا السبل فتفرّق بکم عن سبیله»
۳- شاید بتوان با توجّه به پایان سه آیه ى اخیر، چنین نتیجه گرفت که مراحل رشد و کمال انسان عبارت است از: تعقّل، «لعلّکم تعقلون»، تذکّر، «لعلّکم تذکّرون» و تقوا. «لعلّکم تتّقون»
تفسیر آیه ۱۵۴ سوره الانعام:
ثُمَّ آتَیْنَا مُوسَى الْکِتَابَ تَمَامًا عَلَى الَّذِی أَحْسَنَ وَتَفْصِیلًا لِکُلِّ شَیْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَهً لَعَلَّهُمْ بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ یُؤْمِنُونَ ﴿۱۵۴﴾آنگاه به موسى کتاب دادیم براى اینکه [نعمت را] بر کسى که نیکى کرده است تمام کنیم و براى اینکه هر چیزى را بیان نماییم و هدایت و رحمتى باشد امید که به لقاى پروردگارشان ایمان بیاورند (۱۵۴)
نکته ها:
میان قرآن و تورات، شباهت هاى فراوانى است. در انجیل، تکیه بر مواعظ است و در زبور، تکیه بر دعاست، ولى از نظر قوانین، شباهت تورات به قرآن بیشتر است. از این رو به تورات، امام گفته شده است. «و من قبله کتاب موسى اماماً» [۱] در این آیه هم تورات، رحمت، هدایت و بیانگر هر چیز معرّفى شده است.
۱) هود، ۱۷٫
پیام ها:
۱- هر کتاب آسمانى نسبت به زمان خودش، کامل است. «تماماً»
۲- تنها نیکوکاران و نیکواندیشان، پیام هاى کتب آسمانى و قوانین الهى را بهتر مى گیرند. «على الّذى أحسن»
۳- همه ى نیازهاى انسان براى رسیدن به تکامل، در کتب آسمانى آمده است. «تفصیلاً لکلّ شى ء»
۴- کتاب آسمانى در مسیر هدایت انسان و رحمت الهى است. «هدى و رحمه»
۵ – یکى از مقاصد کتب آسمانى و پیامبران الهى، ایمان انسان به قیامت است. «لعلّهم بلقاء ربّهم یؤمنون»
تفسیر آیه ۱۵۵ و ۱۵۶ سوره الانعام:
وَهَذَا کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَکٌ فَاتَّبِعُوهُ وَاتَّقُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ ﴿۱۵۵﴾و این خجسته کتابى است که ما آن را نازل کردیم پس از آن پیروى کنید و پرهیزگارى نمایید باشد که مورد رحمت قرار گیرید (۱۵۵)أَنْ تَقُولُوا إِنَّمَا أُنْزِلَ الْکِتَابُ عَلَى طَائِفَتَیْنِ مِنْ قَبْلِنَا وَإِنْ کُنَّا عَنْ دِرَاسَتِهِمْ لَغَافِلِینَ ﴿۱۵۶﴾تا نگویید کتاب [آسمانى] تنها بر دو طایفه پیش از ما نازل شده و ما از آموختن آنان بى خبر بودیم (۱۵۶)
نکته ها:
کلمه «مبارک» از ریشه ى «برکت»، بر دو امر تأکید مى کند: ۱- ریشه قوى و ثابت. ۲- رشد دائم. قرآن، هم داراى مطالبى اساسى و تغییرناپذیر و استوار است و هم با گذشت زمان، پرده هایى از اسرارش کشف و روز به روز جلوه ى آن بیشتر مى شود.
«أن تقولوا» به معناى «لئلاّ تقولوا» است، یعنى: تا نگویید و بهانه نگیرید.
«دراسه» به معناى تلاوت و علم است.
پیام ها:
۱- قرآن، تنها کتاب تئورى و نظرى نیست، بلکه کتاب سعادت و برنامه ى عمل انسان است. «کتاب… فاتّبعوه»
۲- سعادت بشر در دو چیز است: اطاعت حقّ، اجتناب از باطل. «فاتّبعوه واتّقوا»
۳- خداوند، حجّت را بر مردم تمام کرده است. «کتاب انزلناه… أن تقولوا»
۴- دستگاه تبلیغاتى مسلمانان باید براى هر کشور و ملّت و زبانى، برنامه هاى صحیح در سطح جهان آماده کند، تا حجّت بر آنان تمام شود و نگویند ما از حقّ بى خبر بودیم. «أن تقولوا… کنّا عن دراستهم لغافلین»
تفسیر آیه ۱۵۷ سوره الانعام:
أَوْ تَقُولُوا لَوْ أَنَّا أُنْزِلَ عَلَیْنَا الْکِتَابُ لَکُنَّا أَهْدَى مِنْهُمْ فَقَدْ جَاءَکُمْ بَیِّنَهٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَهُدًى وَرَحْمَهٌ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَذَّبَ بِآیَاتِ اللَّهِ وَصَدَفَ عَنْهَا سَنَجْزِی الَّذِینَ یَصْدِفُونَ عَنْ آیَاتِنَا سُوءَ الْعَذَابِ بِمَا کَانُوا یَصْدِفُونَ ﴿۱۵۷﴾یا نگویید اگر کتاب بر ما نازل مى شد قطعا از آنان هدایت یافته تر بودیم اینک حجتى از جانب پروردگارتان براى شما آمده و رهنمود و رحمتى است پس کیست ستمکارتر از آن کس که آیات خدا را دروغ پندارد و از آنها روى گرداند به زودى کسانى را که از آیات ما روى مى گردانند به سبب [همین] اعراضشان به عذابى سخت مجازات خواهیم کرد (۱۵۷)
نکته ها:
«یَصدفون» از «صدف»، به معناى اعراض شدید از چیزى بدون تأمّل و اندیشه است.
پیام ها:
۱- مشرکین مکّه، به هدایت یافتگى پیروان تورات و انجیل اعتراف داشتند، ولى خود را براى دریافت کتاب آسمانى شایسته تر از آنان مى دانستند. «لکنّا اهدى منهم»
۲- نزول قرآن براى همه، اتمام حجّت است. «فقد جاءکم بیّنه من ربّکم»
۳- قرآن، پرتوى از ربوبیّت خداوند است. «بیّنه من ربّکم»
۴- قرآن، کتاب هدایت و رحمت است. «هدى و رحمه»
۵ – پیش از آزمایش، مدّعى زیاد است، ولى امتحان، صداقت ها را آشکار مى کند. «لکنّا أهدى… فمن اظلم ممن کذّب…»
۶- از بزرگ ترین ظلم ها به انسانیّت، اعراض از کتب آسمانى است. «فمن أظلم ممّن کذّب بآیات اللّه»
۷- کیفر اعراض از دین حقّ و پشت کردن به آیات الهى، عذاب شدید است. «الّذین یصدفون عن آیاتنا سوء العذاب بما کانوا یصدفون»
۸ – عامل اصلى بدبختى هاى انسان، عملکرد خود اوست. «بما کانوا یصدفون»
