تفسیر قرآن کریم صفحه ۱۸۱ – آیات ۳۴ تا ۴۰ سوره الأنفال
موضوع: تفسیر قرآن کریم
عنوان: صفحه ۱۸۱
سوره: الأنفال
نوع تفسیر: تفسیر نور
متن تفسیر:
تفسیر آیه ۳۴ سوره الأنفال:
وَمَا لَهُمْ أَلَّا یُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَهُمْ یَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَمَا کَانُوا أَوْلِیَاءَهُ إِنْ أَوْلِیَاؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُونَ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لَا یَعْلَمُونَ ﴿۳۴﴾چرا خدا [در آخرت] عذابشان نکند با اینکه آنان [مردم را] از [زیارت] مسجدالحرام باز مى دارند در حالى که ایشان سرپرست آن نباشند چرا که سرپرست آن جز پرهیزگاران نیستند ولى بیشترشان نمى دانند (۳۴)
نکته ها
در آیه ى قبل، خداوند به خاطر وجود پیامبر صلى الله علیه وآله در میان مردم و همچنین برگشت وتوبه و استغفارشان، عذابى همچون عذاب آسمانى قوم عاد و ثمود را از آنان برداشت، امّا در این آیه سخن از عذاب آنان است، که مى توان گفت: آنها استحقاق عذاب را دارند، هر چند خداوند به خاطر وجود پیامبر صلى الله علیه وآله عذابشان نمى کند. البتّه ممکن است مراد از عذاب در این آیه، بلاها و سختى هاى جنگ و اسارت باشد.
حضرت على علیه السلام مى فرماید: «اللّه اللّه فى بیت ربّکم لا تخلوه مابقیتم فانّه ان تُرک لم تناظروا» [۱] ، از خدا پروا کنید، از خدا پروا کنید، درباره ى خانه ى خدایتان که اگر آن را رها کنید و تعطیل شود، عذاب الهى، بى درنگ شما را فراخواهد گرفت.
۱) نهج البلاغه، نامه ۴۷
پیام ها
۱- آنان که مانع ورود مؤمنان به مسجد الحرام مى شوند، افراد بى تقوا هستند و باید منتظر عذاب الهى باشند. «و ما لهم ألاّ یعذّبهم…»
۲- کفّار، خود را به ناحقّ متولّى مسجدالحرام مى پنداشتند. «وماکانوا اولیائه»
۳- تولیتِ خانه اى که به دست ابراهیم خلیل علیه السلام و بر اساس تقوا ساخته شده، نباید به دست افراد بى تقوا باشد. «انْ أولیائه الاّ المتّقون»
۴- تعیین سرپرست براى رسیدگى به امور مسجدالحرام ضرورى است. «انْ أولیائه الاّ المتّقون» (از اینکه آیه شرایط متولّى را بیان مى کند نه اصل آن را، پس تعیین تولیت لازم است)
تفسیر آیه ۳۵ سوره الأنفال:
وَمَا کَانَ صَلَاتُهُمْ عِنْدَ الْبَیْتِ إِلَّا مُکَاءً وَتَصْدِیَهً فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ ﴿۳۵﴾و نمازشان در خانه [خدا] جز سوت کشیدن و کف زدن نبود پس به سزاى آنکه کفر مى ورزیدید این عذاب را بچشید (۳۵)
نکته ها
«مُکاء»، به معناى سوت کشیدن و «تَصدیه»، به معناى کف زدن است.
سوت کشیدن آنان شاید به خاطر اعلام حضورشان نسبت به بت هایى بوده که در کعبه قرار داشته است.
مفسّران از مصادیق روشن عذاب در جمله ى «فذوقوا العذاب» را شکست مشرکین در جنگ بدر مى دانند. [۱]
۱) تفاسیر مجمع البیان، المیزان و فى ظلال القرآن
پیام ها
۱- بى احترامى و انجام امور لغو و بیهوده، همچون کف زدن و سوت کشیدن در مکان مقدّس، نشان دهنده ى لیاقت نداشتن براى تولیت آن مکان است. «انْ اولیائه الاّ المتّقون… و ما کان صلاتهم عند البیت الاّ مُکاء وتصدیه»
۲- در طول تاریخ، مراسم مذهبى دستخوش تحریف و یا آمیخته به امورى لغو شده است. «صلاتهم… مُکاءً و تصدیه»
۳- گاهى مقدّس ترین مراکز، صحنه ى بالاترین خرافات مى شود. «عند البیت الا مکاءً و تصدیه»
۴- کفر وبى احترامى به مقدّسات، عذاب الهى را بدنبال دارد. «مکاء و تصدیه فذوقوا العذاب بما کنتم تکفرون»
۵ – لجاجت و استمرار در کفر و انحراف، عامل نزول عذاب است. «فذوقوا العذاب بما کنتم تکفرون»
تفسیر آیه ۳۶ سوره الأنفال:
إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ لِیَصُدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ فَسَیُنْفِقُونَهَا ثُمَّ تَکُونُ عَلَیْهِمْ حَسْرَهً ثُمَّ یُغْلَبُونَ وَالَّذِینَ کَفَرُوا إِلَى جَهَنَّمَ یُحْشَرُونَ ﴿۳۶﴾بى گمان کسانى که کفر ورزیدند اموال خود را خرج مى کنند تا [مردم را] از راه خدا بازدارند پس به زودى [همه] آن را خرج مى کنند و آنگاه حسرتى بر آنان خواهد گشت سپس مغلوب مى شوند و کسانى که کفر ورزیدند به سوى دوزخ گردآورده خواهند شد (۳۶)
نکته ها
بعضى نزول این آیه را درباره ى بودجه ى سنگینى که کفّار مکّه براى جنگ بدر خرج کردند، مى دانند، ولى عمومیّت آیه، شامل همه ى بودجه هایى مى شود که صرف مبارزه و مقابله با اسلام مى شود.
تکرار جمله ى «الّذین کفروا» شاید براى آن باشد که برخى از کفار سرمایه گذار، بعداً مسلمان شدند و حسرت پول هاى خرج شده را مى خوردند، برخى هم که بر کفر باقى ماندند و اهل دوزخ شدند. آرى، جهنّم براى کفّارى است که بر کفر باقى مى مانند، امّا مؤمنان چون براى خدا کار و سرمایه گذارى مى کنند، اگر به نتیجه هم نرسند حسرت نمى خورند، چون خداوند اجر آنها را مى دهد.
پیام ها
۱- کفّار همواره براى جلوگیرى از گسترش اسلام، اموال خود را خرج مى کنند، ولى در نهایت نتیجه اى جز حسرت و شکست قطعى ندارد. (تمام آیه)
۲- پیامبر صلى الله علیه وآله، خبر غیبى مى دهد که در آینده نیز بر ضد اسلام سرمایه گذارى خواهند کرد، ولى پیروزى با اسلام است. «فسینفقونها… ثمّ تغلبون»
۳- تلاش کافران تنها شکست دنیوى ندارد، بلکه عذاب اخروى نیز دارد. «یغلبون… الى جهنّم یُحشَرون»
۴- بى ایمانى وکفر، سبب سقوط انسان و موجب ورود به دوزخ است. «والّذین کفروا الى جهنّم یُحشرون»
تفسیر آیه ۳۷ سوره الأنفال:
لِیَمِیزَ اللَّهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ وَیَجْعَلَ الْخَبِیثَ بَعْضَهُ عَلَى بَعْضٍ فَیَرْکُمَهُ جَمِیعًا فَیَجْعَلَهُ فِی جَهَنَّمَ أُولَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ ﴿۳۷﴾تا خدا ناپاک را از پاک جدا کند و ناپاکها را روى یکدیگر نهد و همه را متراکم کند آنگاه در جهنم قرار دهد اینان همان زیانکارانند (۳۷)
نکته ها
«یَرکُمَه»، به معناى متراکم ساختن و روى هم انباشتن است.
گرچه جهنّم بسیار بزرگ است و پیوسته مى گوید: «هل من مزید» [۱] و بیشتر مى خواهد، ولى هر یک از دوزخیان در تنگنا به سر مى برند. همانند دیوار بزرگى که جاى میخ هاى بسیار دارد، ولى هر میخى در فشار است.
۱) ق، ۳۰
پیام ها
۱- از نتایج جنگ حقّ و باطل، روشن شدن روحیّات، انگیزه ها، عملکردها، تعهّدات و توطئه هاست، تا جوهره ى انسان ها کشف شود. «لیمیز اللّه»
۲- جداسازى طرفداران حقّ از باطل، از سنّت هاى الهى است. «لیمیز اللّه» چنانکه در روز قیامت نیز خطاب مى شود: «وامتازوا الیوم ایّها المجرمون» [۱]
۳- تراکم، فشار و ضیق مکان، از ویژگى هاى دوزخ و دوزخیان است. «فیرکمه جمیعاً فیجعله فى جهنّم»
۴- خسارت واقعى انسان، دوزخى شدن اوست. «فى جهنّم اولئک هم الخاسرون»
۱) یس، ۵۹
تفسیر آیه ۳۸ سوره الأنفال:
قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ یَنْتَهُوا یُغْفَرْ لَهُمْ مَا قَدْ سَلَفَ وَإِنْ یَعُودُوا فَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ الْأَوَّلِینَ ﴿۳۸﴾به کسانى که کفر ورزیده اند بگو اگر بازایستند آنچه گذشته است برایشان آمرزیده مى شود و اگر بازگردند به یقین سنت [خدا در مورد] پیشینیان گذشت (۳۸)
نکته ها
«اِنتهاء»، به معناى پذیرش نهى و دست برداشتن وانجام ندادن کارى به خاطر نهى از آن کار است.
پیام ها
۱- پیامبر مأمور است سنّت خداوند، (مغفرت در صورت توبه کردن و سرکوبى و نابودى در صورت لجاجت کافران) را به مردم ابلاغ کند. «قل للّذین کفروا ان ینتهوا یغفر لهم… وان یعدوا…»
۲- توبه ى کافر و بى دین هم پذیرفته مى شود. «قل للّذین کفروا ان ینتهوا یغفر لهم»
۳- در اسلام، همواره راه توبه و اصلاح به روى افراد باز است و بن بست وجود ندارد. «ان ینتهوا یغفر لهم»
۴- در قضاوت، میزان حال فعلى اشخاص است، نه گذشته ى آنان. «قل للذین کفروا ان ینتهوا…»
۵ – به مردم، فرصت فکر، توبه و تجدید نظر بدهیم. «ان ینتهوا…»
۶- اسلام، جنگ طلب نیست، بلکه در پى اصلاح است. «ان ینتهوا یغفر لهم»
۷- مسلمان شدن، گناهان و خلاف هاى قبلى را محو مى کند. «ان ینتهوا یغفر لهم ما قد سلف» چنانکه در حدیث مى خوانیم: «الاسلام یَجُبّ ما قبله». [۱]
۸ – تشویق، در کنار تهدید قرار دارد. «ان ینتهوا… ان یعودوا»
۹- باز گذاشتن روزنه ى امید، نباید چنان باشد که احساس شود از روى ضعف، سراغ مجرمان رفته ایم. «ان ینتهوا، ان یعودوا»
۱۰- اوّل تشویق و اتمام حجّت، سپس تهدید و خشونت. «ان ینتهوا، ان یعودوا» (مسلمان خود را نسبت به ناهنجارى هاى اجتماعى مسئول مى داند.)
۱۱- قانون عادلانه و حکیمانه ى الهى در طول تاریخ، نسبت به همه یکسان و تغییرناپذیر بوده است. «فقد مضت سنّت الاوّلین»
۱۲- سنّت الهى در امّت هاى پیشین، نجات و پیروزى انبیا و به کیفر رساندن کفرپیشگان بوده است. «فقد مضت سنّت الاوّلین» چنانکه آیه ى دیگر مى فرماید: «کتب اللّه لاغلبنّ اَنا و رسلى» [۲]
۱۳- از تاریخ و سرنوشت دیگران عبرت بگیریم. «فقد مضت سنّت الاوّلین»
۱) مستدرک، ج ۷، ص ۴۴۸
۲) مجادله، ۲۱
تفسیر آیه ۳۹ سوره الأنفال:
وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَکُونَ فِتْنَهٌ وَیَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِمَا یَعْمَلُونَ بَصِیرٌ ﴿۳۹﴾و با آنان بجنگید تا فتنه اى بر جاى نماند و دین یکسره از آن خدا گردد پس اگر [از کفر] بازایستند قطعا خدا به آنچه انجام مى دهند بیناست (۳۹)
نکته ها
جنگ و جهاد در اسلام، براى کشور گشایى نیست، بلکه با هدف گسترش مکتب اسلام و مقابله با فتنه است. در قرآن، فتنه بالاتر از قتل، «الفتنه اکبر من القتل» [۱] بلکه شدیدتر از آن شمرده شده است. «الفتنه اشدّ من القتل» [۲]
«فتنه»، معناى وسیعى دارد و شامل هر گونه اِعمال فشار مى شود. در قرآن، فتنه به معناى شرک نیز آمده است، شاید به این لحاظ که از سوى مشرکان انواع محدودیّت ها و اِعمال فشارها بر فکر وروح حقّ طلبان و جامعه ى آنان انجام مى گیرد، یا از آن جهت که شرک، موجب عذاب ابدى مى شود. همچنین تحمیل کفر بر مؤمنین و انسان هاى پاک فطرت نیز فتنه است. [۳]
به فرموده ى امام صادق علیه السلام تحقّق قطعى و نهایى این آیه، در زمان حضرت مهدى علیه السلام است. [۴] امام باقر علیه السلام فرمود: تأویل این آیه هنوز نیامده است، آنگاه که زمان تأویل آیه برسد، فتنه گران کشته و شرکى نخواهد بود. [۵]
این آیه، با آزادى در پذیرش دین: «لا اکراه فى الدّین» [۶] منافات ندارد، چون باید فتنه و طاغوت را زدود، تا فضا براى انتخاب و اختیار انسان باز شود.
۱) بقره، ۲۱۷
۲) بقره، ۱۹۱
۳) تفسیر نمونه
۴) تفسیر نورالثقلین
۵) کافى، ج ۸، ص ۲۰۱
۶) بقره، ۲۵۶
پیام ها
۱- هدف از جهاد در اسلام، رفع فتنه و سلطه ى کفّار و ایجاد فضاى سالم براى دعوت به حقّ است. «قاتلوهم حتّى لاتکون فتنه و…»
۲- تا زمانى که کفّار مشغول فتنه گرى اند، فرمان مبارزه وجود دارد. «قاتلوهم حتّى لاتکون فتنه»
۳- دشمنان، در هر مقطع که دست از جنگ بکشند، با آنان، برخوردى مناسب با همان مقطع مى شود. «فان انتهوا…»
تفسیر آیه ۴۰ سوره الأنفال:
وَإِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَوْلَاکُمْ نِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِیرُ ﴿۴۰﴾و اگر روى برتافتند پس بدانید که خدا سرور شماست چه نیکو سرور و چه نیکو یاورى است (۴۰)
پیام ها
۱- در مدیریّت مسائل نظامى و برنامه ریزى هاى سیاسى، باید همه ى جوانب و شرایط را پیش بینى کرد. «فان انتهوا – وان تولّوا»
۲- شما به وظیفه عمل کنید، اگر دیگران عمل نکردند یا اعراض نمودند، خداوند یاور شماست. «وان تولّوا فاعلموا انّ اللّه مولاکم»
۳- از ولایت و نصرت الهى غافل نشوید. «فاعلموا» (ایمان به ولایت و نصرت الهى، موجب رشد و تقویت انگیزه ى مبارزه با فتنه گران است و یاد الطاف او، به دل هاى مؤمنان در مقابل توطئه ها و لجاجت ها آرامش مى بخشد.)
۴- خداوند، بهترین مولاست، چون نه ما را به دیگرى مى سپارد، نه ما را فراموش مى کند، نه ما را براى نیاز خودش مى خواهد و نه حقّ و اجر کسى را ضایع مى سازد. «نعم المولى»
۵ – یارى خداوند، برتر از هر یاورى است. «نعم النصیر»
