تفسیر قرآن کریم صفحه ۱۸۹ – آیات ۱۴ تا ۲۰ سوره التوبه
موضوع: تفسیر قرآن کریم
عنوان: صفحه ۱۸۹
سوره: التوبه
نوع تفسیر: تفسیر نور
متن تفسیر:
تفسیر آیه ۱۴ سوره التوبه:
قَاتِلُوهُمْ یُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَیْدِیکُمْ وَیُخْزِهِمْ وَیَنْصُرْکُمْ عَلَیْهِمْ وَیَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِینَ ﴿۱۴﴾با آنان بجنگید خدا آنان را به دست شما عذاب و رسوایشان مى کند و شما را بر ایشان پیروزى مى بخشد و دلهاى گروه مؤمنان را خنک مى گرداند (۱۴)
نکته ها
سؤال: با اینکه آیه ى ۳۲ انفال مى فرماید: تا پیامبر در میان مردم است، خداوند عذابشان نمى کند، پس چگونه در این آیه سخن از عذاب آنان آمده است؟
پاسخ: مقصود در آن آیه، عذاب هاى آسمانى و ریشه کن کننده، مثل عذاب قوم عاد و ثمود است، و در این آیه مراد عذاب و سختى هاى جنگ است.
پیام ها
۱- جبهه هاى جنگ، بستر امدادهاى الهى است. «قاتلوهم، ینصرکم»
(از شما حضور و جهاد، از خدا نصرت و امداد)
۲- رزمندگان، بازوى حقّ و عوامل اجراى حکم خدایند. «یعذّبهم بایدیکم»
۳- سنّت هاى الهى، از مسیر طبیعى و علل واسباب اجرا مى شود. «بایدیکم»
۴- در پى شکست نظامى دشمن، شکست روحى وسیاسى است. «یعذّبهم،یخزهم»
۵ – خداوند خواستار شکست و ذلّت دشمنان دین و پیروزى و عزّت مؤمنین است. «یخزهم و ینصرکم»
۶- از اهداف جنگ، محو کفر و ذلّت کافران و آرامش مؤمنان است. «یعذّبهم … یخزهم… یشف صدور»
۷- پیش از جنگ، تشویق و تبلیغ لازم است. خداوند به مؤمنان نوید قطعى مى دهد. «ینصرکم، یشف صدور»
۸ – دلهاى مسلمانان صدر اسلام، جریحه دار و آکنده از رنج و آزار بود. «یشف صدور قومٍ مؤمنین»
۹- گرچه در جنگ، عدّه اى شهید و داغدار مى شوند، ولى امّت اسلامى در عزّت و آرامش زندگى مى کنند. «صدور قومٍ مؤمنین» و نفرمود: «صدورکم»
۱۰- سرنوشت مؤمنان در مسائل اجتماعى، به هم پیوند دارد و پیروزى شما، شفاى دل سایر مؤمنان است «ینصرکم، یشف قومٍ مؤمنین»
تفسیر آیه ۱۵ سوره التوبه:
وَیُذْهِبْ غَیْظَ قُلُوبِهِمْ وَیَتُوبُ اللَّهُ عَلَى مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ ﴿۱۵﴾و خشم دلهایشان را ببرد و خدا توبه هر که را بخواهد مى پذیرد و خدا داناى حکیم است (۱۵)
پیام ها
۱- گرچه هدف از جنگ، رضاى خدا و دفاع و جلوگیرى از شرک و توطئه و پیمان شکنى است، لکن تسکین دلها و آرام شدن روح نیز از آثار وضعى و ثانوى آن است. [۱] «یذهب غیظ قلوبهم»
۲- پس از پیروزى، از آنان که براى همبستگى و پیوند نزد شما مى آیند، استقبال کنید و نگویید: تا حالا کجا بودید؟ «و یتوب اللَّه على من یشاء»
۳- پذیرش توبه، بستگى به اراده و مشیّت خدا دارد، نه آنکه توبه کننده مستحق آن باشد. «یتوب اللَّه على من یشاء»
۴- مبادا از بیم خدعه، آنان را که به سراغ شما مى آیند نپذیرید! خدا به توبه ى واقعى یا ریاکارانه آگاه است، ولى طبق حکمت الهى باید هر که اظهار اسلام مى کند – با حفظ اصول ایمنى – پذیرفت. «علیم حکیم»
۱) در آیاتى همچون «سیجعل اللَّه بعد عسرٍ یُسرا» (طلاق، ۷)، «فانّ مع العسر یُسراً»، (انشراح، ۶) به این حقیقت اشاره شده که: بگذرد این روزگار تلخ تر از زهر بار دگر روزگار چون شکر آید.
تفسیر آیه ۱۶ سوره التوبه:
أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تُتْرَکُوا وَلَمَّا یَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِینَ جَاهَدُوا مِنْکُمْ وَلَمْ یَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَا رَسُولِهِ وَلَا الْمُؤْمِنِینَ وَلِیجَهً وَاللَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ ﴿۱۶﴾آیا پنداشته اید که به خود واگذار مى شوید و خداوند کسانى را که از میان شما جهاد کرده و غیر از خدا و فرستاده او و مؤمنان محرم اسرارى نگرفته اند معلوم نمى دارد و خدا به آنچه انجام مى دهید آگاه است (۱۶)
نکته ها
این آیه نیز همچون آیات پیشین، براى تشویق به جهاد است.
«وَلیجَه» از «ولوج» مانند کلمه ى «بطانه»، به معناى اسرار و امور نهان است، و مقصود در اینجا مَحرم اسرار است.
طبق روایات متعدّد، مراد از مؤمنانى که مى توانند مَحرم اسرار باشند، رهبران آسمانى مى باشند. [۱]
۱) تفسیر نورالثقلین.
پیام ها
۱- هستى و برنامه هاى آن، هدفدار است. انسان ها و آینده شان، رها شده نیستند، پس باید از دنیاى خیال بیرون آمد و واقع بین بود. «ام حَسِبتم»
۲- ادّعاى ایمان کافى نیست، آنچه صف ها را از هم جدا مى کند، عمل و جهاد و آزمایش هاست. «ام حَسِبتم ان تترکوا»
۳- کسانى در آزمون ایمان موفّقند که اسرار جامعه اسلامى را جز با خدا و رسول و مؤمنان واقعى در میان نگذارند. «ولیجه» (در صدر اسلام افرادى با بیگانه ارتباط داشتند)
۴- دادن اسرار و اطلاعات به بیگانگان و آنان را مَحرم اسرار دانستن، حرام و نشانه ى ضعف وبى ایمانى و مورد هشدار و توبیخ است. «لم یتّخذوا… وَلیجه»
۵ – وظیفه ى مسلمانان، در برابر دشمنان خارجى جنگیدن و در برابر دشمنان داخلى، حفظ اسرار و رازدارى است. «جاهدوا، لم یتّخذوا»
۶- خداوند از وضع مردم آگاه است و نیازى به آزمودن ندارد، ولى امتحان، یک سنّت الهى است. «و اللَّه خبیر»
۷- اگر اسرارتان را به بیگانه گفتید، خدا مى داند و به حساب شما مى رسد. «واللَّه خبیر بما تعملون»
تفسیر آیه ۱۷ سوره التوبه:
مَا کَانَ لِلْمُشْرِکِینَ أَنْ یَعْمُرُوا مَسَاجِدَ اللَّهِ شَاهِدِینَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ بِالْکُفْرِ أُولَئِکَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ وَفِی النَّارِ هُمْ خَالِدُونَ ﴿۱۷﴾مشرکان را نرسد که مساجد خدا را آباد کنند در حالى که به کفر خویش شهادت مى دهند آنانند که اعمالشان به هدر رفته و خود در آتش جاودانند (۱۷)
نکته ها
گرچه شأن نزول آیه درباره ى تعمیر مسجدالحرام است، ولى حکم آن براى همه ى مساجد است و به همین جهت کلمه ى «مساجد» به کار رفته است، نه «مسجدالحرام».
تولیت مسجدالحرام و تعمیر و رسیدگى به آن، در صدر اسلام تا قبل از فتح مکّه، در دست مشرکان بوده است.
یکى از موارد اعلام شده در برائت، توسّط حضرت على علیه السلام، این بود که مشرکان حق تعمیر مسجد الحرام را ندارند، بلکه حقّ ورود به آنجا را هم ندارند. (در آیه ى ۲۷ مى آید)
پیام ها
۱- در بناى مساجد و بنیادهاى دینى و فرهنگى مسلمانان، کفّار و مشرکین دخالت ندارند. «ما کان للمشرکین»
۲- در ساخت و اداره ى مراکز و نهادهاى مقدّس، پول نااهلان را نگیرید، تادخالت وافتخار و توقّع نداشته باشند. «ما کان للمشرکین»
۳- عمل به تنهایى مهم نیست، نیّت نقش اصلى را دارد.«ماکان للمشرکین أن یعمروا»
۴- نه هر درآمدى مشروع است و نه هر مشارکتى ارزشمند. مبادا به عشقِ آبادانى مساجد، کفّار در امور دینى نفوذ کنند. «أن یعمروا مساجد اللَّه»
۵ – کسانى که تظاهر به بى دینى مى کنند، حقّ دخالت در امور مذهبى را ندارند. «شاهدین على انفسهم بالکفر»
۶- مشرک همان کافر است. «مشرکین… شاهدین على انفسهم بالکفر»
۷- کفر، سبب نابودى و فساد و بى ارزش شدن اعمال نیک کافران است. «بالکفر… حبطت اعمالهم»
تفسیر آیه ۱۸ سوره التوبه:
إِنَّمَا یَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلَاهَ وَآتَى الزَّکَاهَ وَلَمْ یَخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسَى أُولَئِکَ أَنْ یَکُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِینَ ﴿۱۸﴾مساجد خدا را تنها کسانى آباد مى کنند که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و نماز برپا داشته و زکات داده و جز از خدا نترسیده اند پس امید است که اینان از راهیافتگان باشند (۱۸)
نکته ها
مسجد، پایگاه مهّم عبادى و اجتماعى مسلمانان است. بنابراین، هم متولّیان آن باید صالح و پاک باشند و هم برنامه هایش سازنده و تربیت کننده، هم بودجه اش مشروع و حلال باشد و هم مسجدیان اهل تقوا و خدایى و مورد تکریم. وگرنه اگر سازندگان مساجد، جبّاران و سلاطین باشند و پیشنمازان، افراد بى سواد و ترسو و خادمان نیز وارفتگان بى حال، طبعاً مساجد از هدف اصلى خود که آبادى معنوى است، دور خواهند ماند.
به گفته ى مرحوم فیض کاشانى در تفسیر صافى، تعمیر مسجد شامل مرمّت، نظافت و فرش کردن، روشنایى، تدریس و تبلیغ مى شود.
در قرآن ۳۲ بار از زکات یاد شده که ۲۸ بار آن در کنار نماز بیان شده است.
رسول خداصلى الله علیه وآله فرمود: «اذا رأیتم الرّجُلَ یعتاد المسجدَ فاشهَدُوا له بالأیمان» [۱] همین که دیدید کسى به مسجد رفت و آمد مى کند، به ایمان او گواهى دهید.
در احادیث براى کسانى که به مسجد رفت و آمد مى کنند، بهره هاى فراوان ذکر شده است، از جمله: پیدا کردن دوست و برادر دینى، آگاهى هاى مفید، ارشاد و دورى از گناه، برخوردارى از نعمت و رحمت الهى. [۲]
۱) تفسیر درّالمنثور.
۲) وسائل الشیعه و تفسیر درّالمنثور.
پیام ها
۱- تولیت و تعمیر مسجد شرایطى دارد:
الف: از جهت اعتقادى، ایمان به مبدأ و معاد. «آمن باللّه و الیوم الاخر»
ب: از نظر عملى، برپا داشتن نماز وپرداخت زکات. «اقام الصلوه وآتى الزکوه»
ج: از جهت روحى، شجاعت و نفوذناپذیرى. «لم یخش الا اللّه» (اگر متولّى مسجد، شجاع باشد، مسجد نیز کانون حرکت هاى ضدّ ظلم خواهد بود)
۲- وظیفه ى متولّیان مساجد و تعمیرکنندگان آنها، رسیدگى به محرومان است. «انّما یعمر… آتى الزکوه»
۳- ایمان از عمل جدا نیست، «آمن… و اقام» نماز از زکات جدا نیست، «اقام الصلوه و آتى الزکوه» و مسجد از انقلاب جدا نیست. «مساجد اللّه… و لم یخش»
۴- با وجود ایمان، عمل صالح، نماز، زکات و شجاعت، باز هم مغرور نشویم، هنوز خطر انحراف وجو دارد. «فعسى اولئک من المهتدین»
تفسیر آیه ۱۹ سوره التوبه:
أَجَعَلْتُمْ سِقَایَهَ الْحَاجِّ وَعِمَارَهَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ وَجَاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لَا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ وَاللَّهُ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ ﴿۱۹﴾آیا سیراب ساختن حاجیان و آباد کردن مسجد الحرام را همانند [کار] کسى پنداشته اید که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و در راه خدا جهاد مى کند [نه این دو] نزد خدا یکسان نیستند و خدا بیدادگران را هدایت نخواهد کرد (۱۹)
نکته ها
عباس، عموى پیامبر و شیبه به یکدیگر افتخار مى کردند؛ عباس به آبرسانىِ خود به زائران خانه ى خدا مى بالید و شیبه به کلیددارى کعبه.
على علیه السلام فرمود: ولى من با سنّ کم خود، به این افتخار مى کنم که شما با جهاد و شمشیر من ایمان آوردید. عباس ناراحت شده نزد پیامبرصلى الله علیه وآله از على علیه السلام شکایت کرد. این آیه نازل شد. [۱]
على علیه السلام بارها براى اولویّت خویش به این آیه استشهاد کرد، چرا که ایمان و جهاد، برتر از خدماتِ دورانِ شرک است که فاقد ارزش معنوى است.
۱) تفسیر نمونه ؛ کافى، ج ۸، ص ۲۰۴٫
پیام ها
۱- عمل زده نشویم، عمل بدون ایمان، سرابى پوچ و جسدى بى جان است. «اجعلتم سقایه الحاج… کمن آمن…»
۲- رزمندگان مخلص برتر از دیگرانند، هر چند دیگران منشأ خدماتى از طریق مشاغل دیگر باشند. «اجعلتم سقایه الحاج … کمن… جاهد فى اللّه»
۳- برابر دانستن رزمندگانِ با ایمان با دیگران، مورد توبیخ و یکى از ظلم هاى اجتماعى است. «اجعلتم… کمن… جاهد… القوم الظالمین»
تفسیر آیه ۲۰ سوره التوبه:
الَّذِینَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَهً عِنْدَ اللَّهِ وَأُولَئِکَ هُمُ الْفَائِزُونَ ﴿۲۰﴾کسانى که ایمان آورده و هجرت کرده و در راه خدا با مال و جانشان به جهاد پرداخته اند نزد خدا مقامى هر چه والاتر دارند و اینان همان رستگارانند (۲۰)
پیام ها
۱- ایمان، هجرت و جهاد، همچون تقوا، در رأس همه ى ارزش هاست. «آمنوا و هاجروا و جاهدوا… اعظم درجهً»
۲- اگر ملاک ارزش نزد مردم، روابط قبیلگى و نژادى است، در محاسبات الهى، ایمان، هجرت و جهاد، ملاکِ ارزش است. [۱] «عنداللَّه»
۳- ایمان، لازمه ى کمالات دیگر است. «آمنوا»
۴- ارزش همه ى کارهاى مقدّس، به نیّت آنهاست. «فى سبیل اللَّه»
۵ – فوز و رستگارى، تنها در سایه ى ایمان، هجرت و جهاد است. «آمنوا و… اولئک هم الفائزون»
۱) اگر همه ى مسلمانان وصحابه پیامبر در یک ردیف باشند، نخستین ایمان آورنده و آنکه بیشترین مدّت را در جبهه بود و بیشترین ضربات را خورد، چه کسى جز على علیه السلام خواهد بود؟
