تفسیر قرآن کریم صفحه ۲۰۳ – آیات ۱۰۰ تا ۱۰۶ سوره التوبه
موضوع: تفسیر قرآن کریم
عنوان: صفحه ۲۰۳
سوره: التوبه
نوع تفسیر: تفسیر نور
متن تفسیر:
تفسیر آیه ۱۰۰ سوره التوبه:
وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا ذَلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ ﴿۱۰۰﴾و پیشگامان نخستین از مهاجران و انصار و کسانى که با نیکوکارى از آنان پیروى کردند خدا از ایشان خشنود و آنان [نیز] از او خشنودند و براى آنان باغهایى آماده کرده که از زیر [درختان] آن نهرها روان است همیشه در آن جاودانه اند این است همان کامیابى بزرگ (۱۰۰)
نکته ها
در این آیه، مسلمانانِ صدر اسلام به سه گروه تقسیم شده اند:
۱- پیشگامان در اسلام و هجرت.
۲- پیشگامان در نصرت پیامبر و یارى مهاجران.
۳- متأخّران که راه آنان را ادامه داده اند.
امام صادق علیه السلام فرمودند: ابتدا خداوند نام مهاجرین با سابقه را برده، سپس نام انصار و یاوران را و سپس نام پیروان آنان را بیان نموده است. بنابراین جایگاه و مقام هر گروه را در جاى خود بیان کرده است. [۱]
به اتّفاق همه ى مسلمانان، اوّلین زن مسلمان حضرت خدیجه و اوّلین مرد مسلمان به اتّفاق شیعه ونظر بسیارى از اهل سنّت، على بن ابى طالب علیهما السلام است. [۲] چنانکه گفته اند: میان تاریخ نویسان خلافى نیست که على بن ابى طالب علیهما السلام، اوّلین مرد مسلمان است. [۳] البتّه عدّه اى مى گویند: ایمانِ نوجوانى ده ساله چه ارزشى دارد؟ در جواب آنان باید گفت: نبوّت حضرت عیسى و حضرت یحیى نیز در کودکى بود و ارزش داشت!
۱) تفسیر نورالثقلین ؛ کافى، ج ۲، ص ۴۱٫
۲) روایات در الغدیر، (ج ۳، ص ۲۲۰ – ۲۴۰) و احقاق الحق، (ج ۳، ص ۱۱۴ – ۱۲۰) آمده است.
۳) تفسیر قرطبى، ج ۵، ص ۳۰۷۵ ؛ به نقل از مستدرک حاکم.
پیام ها
۱- سبقت در کار نیک، ارزش است و موقعیّت پیشگامان در نهضت ها باید حفظ شود. «السابقون الأوّلون»
۲- همه ى مهاجران و انصار، مورد رضاى الهى و ستایش قرآن نیستند، بلکه برخى چنین اند. «مِن المهاجرین…» (کلمه ى «مِن»، به معناى بعض است)
۳- تنها پیروى از نیکى ها وکمالات گذشتگان ارزش است، نه هر پیروى وتبعیّتى. «اتّبعوهم باحسان»
۴- اگر مؤمن، به قضاى الهى راضى باشد، خدا هم از او راضى است. «رضى اللَّه عنهم ورضوا عنه»
۵ – بهشت در سایه ى ایمان، سبقت، هجرت، نصرت و تبعیّت به احسان است. «السابقون… اعدّ لهم جنّات…»
تفسیر آیه ۱۰۱ سوره التوبه:
وَمِمَّنْ حَوْلَکُمْ مِنَ الْأَعْرَابِ مُنَافِقُونَ وَمِنْ أَهْلِ الْمَدِینَهِ مَرَدُوا عَلَى النِّفَاقِ لَا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَیْنِ ثُمَّ یُرَدُّونَ إِلَى عَذَابٍ عَظِیمٍ ﴿۱۰۱﴾و برخى از بادیه نشینانى که پیرامون شما هستند منافقند و از ساکنان مدینه [نیز عده اى] بر نفاق خو گرفته اند تو آنان را نمى شناسى ما آنان را مى شناسیم به زودى آنان را دو بار عذاب مى کنیم سپس به عذابى بزرگ بازگردانیده مى شوند (۱۰۱)
نکته ها
«مَرَدوا» به معناى ممارست وتمرین بر کارى است تا آنجا که خصلتى را ایجاد کند.
دوبار عذاب، «سنعذّبهم مرّتین» یکى رسوایى میان مردم است و یکى سخت جان دادن. چنانکه در آیه ى ۵۰ سوره انفال آمده است: «یَضربون وجوههم و اَدبارهم»، فرشتگان مرگ، به صورت و پشت آنان سیلى مى زنند. و شاید مراد از دوبار عذاب، عذاب روحى و عذاب جسمى باشد.
پیام ها
۱- مواظب منافقانى باشیم که در کنار و اطراف ما هستند. «حولکم»
۲- کفر و نفاقِ بادیه نشینان، شدید ولى علنى است، امّا نفاق شهرنشینان مرموزانه تر است. «من اهل المدینه مردوا على النّفاق لا تعلمهم»
۳- نفاق، مراحلى دارد؛ گاهى سطحى و گاهى ریشه دار است. «مردوا على النفاق…»
۴- پیامبر، بدون عنایت و تعلیم الهى، غیب نمى داند. «لاتعلمهم»
۵ – آنان که بر انحراف اصرار ورزند و خو بگیرند، عذابشان بیشتر است. «مردوا على النفاق، سنعذّبهم مرّتین»
۶- منافق، در دنیا و آخرت گرفتار است و گرفتاریش چندان دور نیست. «سنعذّبهم مرّتین ثمّ یردون الى عذاب عظیم»
تفسیر آیه ۱۰۲ سوره التوبه:
وَآخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحًا وَآخَرَ سَیِّئًا عَسَى اللَّهُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ ﴿۱۰۲﴾و دیگرانى هستند که به گناهان خود اعتراف کرده و کار شایسته را با [کارى] دیگر که بد است درآمیخته اند امید است خدا توبه آنان را بپذیرد که خدا آمرزنده مهربان است (۱۰۲)
نکته ها
چند نفر از یاران پیامبرصلى الله علیه وآله، از شرکت در جنگ تبوک تخلّف ورزیدند، آن هم نه از روى نفاق، بلکه به خاطر دلبستگى به زندگى. آیات انتقادآمیز که نازل شد، پشیمان گشتند وخود را به نشانه ى توبه، به ستون مسجد بستند. تا آنکه خداوند توبه ى آنان را پذیرفت ورسول خداصلى الله علیه وآله طناب را گشود و آنها آمرزیده شدند.
پیام ها
۱- همه ى اصحاب پیامبر عادل نبودند، برخى مرتکب سیّئات هم مى شدند. «خلطوا عملاً صالحاً و آخر سیّئاً»
۲- انسان در میان اعمالِ خود نباید تنها نقاط قوّتش را ببیند، بلکه باید بدنبالِ جبرانِ نقاط ضعف و خطاهایش باشد. «اعترفوا… خلطوا»
۳- اعتراف به گناه، انتقاد از خود و داشتن کارهاى خوب و صالح، زمینه ساز بخشایش الهى است. «اعترفوا، یتوب علیهم»
۴- گرچه خداوند وعده ى آمرزش داده، امّا انسان باید میان خوف و رجاء باشد. «عسى اللَّه ان یتوب علیهم»
۵ – خطاکار پشیمان، به امید نیازمند است و آغوش اسلام براى پذیرش او باز است. «اعترفوا… انّ اللّه غفور رحیم»
تفسیر آیه ۱۰۳ سوره التوبه:
خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَهً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلَاتَکَ سَکَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ ﴿۱۰۳﴾از اموال آنان صدقه اى بگیر تا به وسیله آن پاک و پاکیزه شان سازى و برایشان دعا کن زیرا دعاى تو براى آنان آرامشى است و خدا شنواى داناست (۱۰۳)
نکته ها
آیه در ماه رمضان سال دوّم هجرى در مدینه نازل شد و پیامبر فرمود: ندا دهند که خداوند، زکات را نیز همچون نماز واجب ساخت. پس از یک سال نیز فرمان داد که مسلمانان زکاتشان را بپردازند.
پیامبر، بر زکات دهندگان درود مى فرستد؛ «صلّ علیهم»، ولى خداوند بر مجاهدانى که در خاک و خون غلطیده و مقاومت مى کنند، درود مى فرستد. «اولئک علیهم صلوات من ربّهم» [۱]
۱) بقره، ۱۵۷٫
پیام ها
۱- یکى از وظایف حاکم اسلامى، گرفتن زکات از مردم است. «خذ»
۲- اسلام، مالکیّت خصوصى را مى پذیرد. «اموالهم»
۳- زکات، بخش کوچکى از سرمایه ى شماست، با دلگرمى آن را پرداخت کنید. «من اموالهم»
۴- پرداخت زکات، نشانه ى صداقت انسان در ادّعاى ایمان است. «صدقه»
۵ – زکات، عامل پاکى روح از بخل، دنیا پرستى و مال دوستى است. «تطهّرهم»
۶- زکات، موجب رشد فضایل اخلاقى در فرد و جامعه است. «تزکیّهم»
۷- فقر، عامل بسیارى از مفاسد است و تأمین زندگى محرومین به وسیله ى زکات، جامعه را از بخشى از مفاسد پاک مى سازد. «تطهرّهم»
۸ – رسول اکرم صلى الله علیه وآله به مردم عادّى درود و صلوات مى فرستد. زیرا بها دادن به مردم، تشویق آنان به نیکى ها و شخصیّت بخشیدن به آنان است. «صلّ علیهم»
۹- رابطه ى مالیات دهنده ومالیات گیرنده باید عاطفى ومعنوى باشد. «خذ، صلّ»
۱۰- دعاى پیامبر در حقّ مردم مستجاب است. «صلّ علیهم انّ صلوتک سکن لهم»
۱۱- نگوییم زکات دادن وظیفه اش بوده، ما هم تشکّر کنیم.«خذ، صلّ علیهم»
۱۲- تشویق ها لازم نیست، همیشه مادّى باشد، گاهى تشویق معنوى کارسازتر است. «انّ صلوتک سکن لهم»
۱۳- تشویق، سنگینى تکلیف را سبک مى کند. «سکن لهم»
۱۴- سرچشمه ى دستورات و تکالیف، علم الهى است. «واللّه سمیع علیم»
تفسیر آیه ۱۰۴ سوره التوبه:
أَلَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَهَ عَنْ عِبَادِهِ وَیَأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ ﴿۱۰۴﴾آیا ندانسته اند که تنها خداست که از بندگانش توبه را مى پذیرد و صدقات را مى گیرد و خداست که خود توبه پذیر مهربان است (۱۰۴)
نکته ها
برخى از آنان که در جنگ تبوک شرکت نکردند، نزد پیامبر آمده و درخواست مى کردند که توبه ى آنان را بپذیرد. این آیه مى فرماید: توبه پذیر خداست، نه دیگرى، و صدقات و زکاتى که به پیامبر و امام داده مى شود، در حقیقت گیرنده اش خداوند است.
چون پیامبر به فرمان خدا زکات مى گیرد، در حقیقت خدا زکات گیرنده است. نظیر آیه ى بیعت: «انّ الذین یبایعونک انّما یبایعون اللَّه» [۱] هر کس با تو اى پیامبر بیعت کند، گویا با خدا بیعت کرده است.
امام صادق علیه السلام فرمود: صدقه در دست فقیر قرار نمى گیرد، مگر آنکه در دست خدا قرار گیرد. آنگاه این آیه را تلاوت فرمود. [۲]
از امام صادق علیه السلام سؤال شد که آیا گرفتن زکات مخصوص پیامبر است یا بعد از آن حضرت نیز ادامه دارد؟ حضرت فرمودند: آرى، ادامه دارد. [۳]
۱) فتح، ۱۰٫
۲) تفسیر برهان.
۳) تفسیر نورالثقلین.
پیام ها
۱- پیامبر خدا نیز حقّ توبه پذیرى ندارد، تا چه رسد به کشیش ها و مقامات کلیسا. این مقام، خاصّ خداست. «هو یقبل التوبه»
۲- پرداخت زکات، لازمه ى توبه ى واقعى است. «یقبل التوبه… ویأخذالصدقات»
۳- انقلاب درونى، مقدّم بر کمک هاى مادّى است. «یقبل التوبه…یأخذالصدقات»
۴- توبه تنها پشیمانى نیست، به دنبال آن اصلاح و عمل لازم است. «یقبل التوبه، یأخذ الصدقات»
۵ – چون گیرنده ى صدقات خداست، پس با دلگرمى بدهیم و بهترین جنس را با بهترین شیوه بپردازیم. «انّ اللّه… یأخذ الصدقات»
۶- زکات، مالیاتى اسلامى است که از قداست برخوردار است، زیرا گیرنده ى آن خداوند است. «یأخذ الصدقات»
تفسیر آیه ۱۰۵ سوره التوبه:
وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَى اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ وَسَتُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَهِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ ﴿۱۰۵﴾و بگو [هر کارى مى خواهید] بکنید که به زودى خدا و پیامبر او و مؤمنان در کردار شما خواهند نگریست و به زودى به سوى داناى نهان و آشکار بازگردانیده مى شوید پس ما را به آنچه انجام مى دادید آگاه خواهد کرد (۱۰۵)
نکته ها
این آیه که بیان کننده ى آگاهى خدا وپیامبر ومؤمنان از عملکرد ماست، همان عقیده ى شیعه را مبنى بر «عرضه ى اعمال» بر اولیاى خدا بیان مى کند. این عرضه، روزانه یا هر هفته و هر ماه انجام مى گیرد و اگر اعمال ما خوب باشد، اولیاى خدا از ما شاد مى شوند و اگر بد باشد، نگران و اندوهگین مى گردند. ایمان به این عرضه ى عمل، در ایجاد تقوا و حیا مؤثّر است. امام صادق علیه السلام فرمود: اى مردم! با گناهِ خود، رسول خدا را ناراحت نکنید. [۱]
به گفته ى روایات، مراد از «مؤمنون»، امامان معصومند که خداوند آنان را از اعمال ما آگاه مى سازد. [۲]
۱) تفسیر کنزالدقائق.
۲) تفسیر کنزالدقائق.
پیام ها
۱- انسان در عمل آزاد است، نه مجبور. «اعملوا»
۲- توجّه به اینکه اعمال ما زیر نظر خداست، مانع گناه است. «سیرى اللَّه عملکم»
۳- هر چه بیننده ى اعمال بیشتر باشد، شرم وحیاى انسان از خلافکارى بیشتر است، به خصوص اگر بیننده، خدا و پیامبر و مؤمنین باشند. «سیرى اللَّه، و رسوله، والمؤمنون»
۴- عمل معیار سنجش است، آنچه در دنیا بر اولیاى خدا عرضه مى شود عمل است، آنچه هم در قیامت مورد حساب قرار مى گیرد، عمل است.«اعملوا، فسیرى اللّه عملکم، فینبّئکم بما کنتم تعملون»
۵ – اعمال انسان حقایقى دارد که در قیامت براى او روشن خواهد شد. «فسیرى اللّه عملکم، فینبّئکم بما کنتم تعملون»
تفسیر آیه ۱۰۶ سوره التوبه:
وَآخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَإِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ ﴿۱۰۶﴾و عده اى دیگر [کارشان] موقوف به فرمان خداست یا آنان را عذاب مى کند و یا توبه آنها را مى پذیرد و خدا داناى سنجیده کار است (۱۰۶)
نکته ها
«مُرجَون» از «ارجاء»، به معناى تأخیر وتوقّف است، تأخیرى همراه با رجاء وامید.
خداوند در این آیات سه گروه را یاد کرده است:
الف: منافقان مرموزى که در مدینه هستند و شناخته نشده اند. (آیه ۱۰۱)
ب: منحرفانى که به گناه خود اعتراف کردند و امید توبه دارند. (آیه ۱۰۲)
ج: منحرفانى که اصرار بر گناه ندارند و توبه نکرده اند، تکلیف آنان با خداوند است. (آیه مورد بحث)
طبق روایات، [۱] آیه ناظر به قاتلان حضرت حمزه یا جعفر طیّار است که پشیمان شده و اسلام آوردند، ولى ایمان در قلبشان رسوخ نکرده تا قطعاً بهشتى باشند، یا مربوط به کسانى است که در جنگ تبوک شرکت نکردند و فقط پشیمان شدند و به زبان اعتراف نکردند.
۱) تفسیر نورالثقلین ؛ کافى، ج ۲، ص ۴۰۷٫
پیام ها
۱- دست خدا در عفو یا مجازاتِ گنهکاران، باز است.«امّا یعذّبهم وامّا یتوب علیهم»
۲- در تربیت خطاکاران مختلف، باید برخوردهاى مختلفى داشت. گروهى را باید بین بیم وامید قرار داد. «امّا یعذّبهم و امّا یتوب علیهم»
۳- قهر یا لطف الهى، بر اساس علم و حکمت است، نه انتقام جویى! «علیم حکیم»
مشاهده متن و صوت کامل صفحه ۲۰۳ قرآن کریم
- تفسیر آیه 100 سوره التوبه
- تفسیر آیه 101 سوره التوبه
- تفسیر آیه 102 سوره التوبه
- تفسیر آیه 103 سوره التوبه
- تفسیر آیه 104 سوره التوبه
- تفسیر آیه 105 سوره التوبه
- تفسیر آیه 106 سوره التوبه
