نکته ها

آیه، به داستان مسجد ضرار اشاره دارد که منافقان به بهانه ى افراد ناتوان و بیمار یا روزهاى بارانى، در برابر مسجد قُبا مسجدى ساختند که در واقع پایگاه تجمّع خودشان بود، و از پیامبر در آستانه ى عزیمت به جنگ تبوک، خواستند آنجا نماز بخواند و افتتاح کند. بعد از مراجعت پیامبرصلى الله علیه وآله از تبوک، آیه نازل شد و نیّت شومشان را بر ملا کرد. پیامبر فرمان داد مسجد را آتش بزنند و ویران کنند و محلّ آن را زباله دان کنند. [۱]

طبق بعضى روایات، ساختِ مسجد ضرار در مدینه، به دستور ابوعامر بود. وى که پدر حنظله ى غسیل الملائکه است، از عابدان مسیحى بود و در قبیله ى خزرج نفوذ داشت. با هجرت پیامبر صلى الله علیه وآله و گسترش و نفوذ اسلام، او به مخالفت با پیامبر پرداخت و نقش منافقانه در جنگ اُحد داشت. سرانجام به مکّه گریخت و از آنجا به روم رفت و از پادشاه روم براى براندازى اسلام کمک خواست. شگفتا که او رهبر منافقان بود و پسرش حنظله، عاشقِ اسلام و پیامبر و شهید شد! [۲]

هنگام دعوت پیامبر براى نماز در مسجد ضرار، سه مسأله را مطرح کردند: عشق به نماز جماعت، عشق به ناتوانان و عشق به رهبر و نماز او. و هر سه منافقانه بود. منافقان همواره چنین بوده اند؛ در برابر موسى، سامرى توطئه مى کند، در برابر مسجد نبوى، مسجد اموى مى سازند و در برابر على علیه السلام قرآن بر نیزه مى کنند. همان گونه که گوساله ى سامرى را سوزاندند، مسجد منافقان را نیز مى سوزانند تا درسى براى تاریخ باشد.

در کوفه و شام نیز به خاطر پیروزى یزید بر امام حسین علیه السلام مساجدى ساخته شد، که امامان ما آنها را مساجد ملعونه نامیدند!.

هرگونه ضررى در اسلام ممنوع است، «لاضرر و لاضرار فى الأسلام» [۳] از جمله:

الف: ضررهاى جانى. «لایرید بکم العسر» [۴]

ب: ضرر به مردم. «لاتعاونوا على الاثم والعدوان» [۵]

ج: ضرر به همسر. «لاتضاروهنّ لتضیّقوا علیهن» [۶]

د: ضرر به فرزند. «لاتضارّ والده بولدها» [۷]

ه : ضرر به ورثه. «من بعد وصیّهٍ یوصى بها او دینٍ غیرمضارّ» [۸]

و: آموزشهاى مضرّ. «یتعلّمون مایضرهم ولاینفعهم» [۹]

ز: ضرر در معاملات وبدهکارى ها. «ولایضارّ کاتب ولاشهید» [۱۰]

ح: ضرر به مکتب و وحدت. «اتّخذوا مسجداً ضراراً»

۱) تفاسیر مجمع البیان، المنار و نورالثقلین.

۲) تفسیر نمونه.

۳) وسائل، ج ۲۶، ص ۱۴٫

۴) بقره، ۱۸۵٫

۵) مائده، ۲٫

۶) طلاق، ۶٫

۷) بقره، ۲۳۳٫

۸) نساء، ۱۲٫

۹) بقره، ۱۰۲٫

۱۰) بقره، ۲۸۲٫

پیام ها

۱- دشمن، از مسجد و مذهب، علیه مذهب سوء استفاده مى کند، ظاهر شعارها و القاب، فریبمان ندهد!«اتّخذوا مسجداً ضراراً»

۲- توطئه گران مى خواهند حتّى از نمازِ پیامبر نیز به نفع خود سوء استفاده کنند. (با توجّه به شأن نزول)

۳- مسجدسازى مهّم نیست، باید انگیزه هاى بانیان و متولّیان خالص باشد.«اتّخذوا مسجداً ضراراً و…»

۴- در اسلام، هرگونه ضرر، ممنوع است، گرچه تحت عنوانِ مسجد باشد. «اتّخذوا مسجداً ضراراً»

۵ – احترام و قداست مسجد، در شرایطى که مورد سوءاستفاده دشمنان باشد، برداشته مى شود. (با توجّه به شأن نزول)

۶- خداوند حامى پیامبر و دین خود مى باشد و از طریق وحى توطئه هاى منافقان را افشا مى کند. «و الذین اتّخذوا مسجداً ضراراً…»

۷- هر مسجدى که عامل تفرقه میان مسلمانان باشد، مسجد ضرار است. «اتّخذوا مسجداً… تفریقاً بین المؤمنین»

۸ – منافقان در خدمت کفّارند. «ارصاداً لمن حارب اللّه»

۹- هنگام جنگ با دشمنان خارجى، از توطئه هاى دشمنان داخلى غافل نشویم. منافقان در آستانه ى جنگ تبوک از پیامبر مى خواستند تا رسماً پایگاه آنها را افتتاح کند، امّا پیامبرصلى الله علیه وآله، على علیه السلام را در مدینه بجاى خود گذاشت و پس از بازگشت، مسجد ضرار را خراب کرد.

۱۰- شکستن وحدت مسلمانان، همطراز کفر است.«کفراً و تفریقاً بین المؤمنین»

۱۱- سوگند دروغ، شیوه ى منافقان است. «لیحلفنّ»

۱۲- فریب ادّعاها و تبلیغاتِ حقّ به جانب دشمن را نخوریم. «انْ اردنا الاّ الحسنى»

۱۳- دروغگویى خصلت کفّار و منافقان است. «انّهم لکاذبون»

نکته ها

مسجدى که از آغاز بر پایه ى تقوا، بنا نهاده شد، مسجد «قُبا»ست که هنگام هجرت به مدینه ساخته شد. [۱]

فخر رازى مى گوید: وقتى سابقه ى تقوا، مایه ى ارزش یک مسجد است، سبقت انسان به ایمان و تقوا، بیشتر ارزش دارد و على علیه السلام که از روز اوّل مؤمن بود، برتر از کسانى است که پس از سالها شرک، مسلمان شدند. [۲]

۱) تفسیر نورالثقلین.

۲) تفسیر کبیرفخررازى.

پیام ها

۱- در مسجدى که پایگاه مخالفانِ نظام اسلامى است، به نماز نایستیم. «لاتقم فیه ابداً»

۲- عبادت از سیاست جدا نیست. حتّى با نماز نباید باطلى را تقویت کرد.«لا تقم فیه ابداً» (تائید کفر و نفاق وتفرقه حرام است)

۳- رهبر، الگوى دیگران است. پیامبر نباید وارد مسجد ضرار شود تا دیگران هم وارد نشوند. لذا خطابِ آیه به پیامبر است. «لا تقم فیه»

۴- رهبر جامعه باید در موضع گیرى پیشگام باشد. «لا تقم فیه»

۵ – اگر مردم را از رفتن به مراکز فساد باز مى داریم، باید مکان هاى سالم و مفیدى را جایگزین و به آن راهنمایى کنیم. «لاتقم، تقوم»

۶- ارزش هرچیز وابسته به اهداف و انگیزه ها و نیّات بنیان گزاران آن دارد. «اُسس على التقوى»

۷- مسجد، زمینه ى پاکى از پلیدى هاى جسمى و روحى است. «فیه رجال یحبّون ان یتطهرّوا»

۸ – همنشینى با صالحان ارزش است. «فیه رجال…»

۹- ارزش مکان ها، بسته به افرادى است که به آنجا رفت وآمد مى کنند. ارزش یک مسجد به نمازگزارانِ آن است، نه گنبد و گلدسته ى آن.«لمسجدٌ … احقّ ان تقوم، فیه رجال یحبون ان یتطهروا»

۱۰ – نماز و مسجد، وسیله ى تهذیب و پاکى است. «مسجد فیه… یتطهّروا»

۱۱- علاقه به کمال و پاکى، خود یک کمال است. «یحبّون ان یتطهّروا»

۱۲- پاکان، محبوب خدایند. «یحب المتطهّرین»

نکته ها

آیه ى قبل، مقایسه ى مسجد ضرار و مسجد قبا بود، و در این آیه مقایسه ى بانیان آن دو مسجد است.

کلمه ى «شَفا»، به معناى لبه و کناره، «جُرُف»، به معناى حاشیه ى نهر یا چاه که آب زیر آن را خالى کرده و پرتگاه شده است، و «هار»، به معناى سست مى باشد.

پیام ها

۱- ارزش کارها به نیّت آنان است، نه ظاهر اعمال. مسجد قبا براى خدا ساخته شد و مسجد ضرار با انگیزه ى تفرقه افکنى!«اسس بنیانه على التقوى»

۲- بنیاد باطل بر باد است. «بنیانه على شفا جرفٍ هار»

۳- گاهى مسجد، بانیان خود را به قعر دوزخ مى افکند. «فانهار به فى نارِ جهنّم»

۴- سوء استفاده از مراکز مذهبى و باورهاى دینى مردم، ظلم است. «الظالمین»

نکته ها

دنیا، بازار است و مردم در آن معامله گر. فروشنده، مردم اند و خریدار خداوند. متاعِ معامله، مال و جان است و بهاى معامله بهشت. اگر به خدا بفروشند، سراسر سود و اگر به دیگرى بفروشند، یکسره خسارت است.

معامله با خدا چند امتیاز دارد:

۱- خود ما و توان و دارایى ما از اوست، سزاوار نیست که به جز او بدهیم.

۲- خداوند، اندک را هم مى خرد. «مثقال ذرّه خیراً یره»

۳- عیوب جنس را اصلاح مى کند و رسوا نمى سازد.

۴- به بهاى بهشت مى خرد. خداوند در خریدن وارد مزایده مى شود و نرخى را پیشنهاد مى کند که فروختن به غیر او احمقانه و خسارت است.

امام صادق علیه السلام مى فرماید: براى بدنهاى شما جز بهشت، بهایى نیست، پس خود را به کمتر از بهشت نفروشید. [۱]

۱) تفسیر مجمع البیان.

پیام ها

۱- با داشتن خریدارى همچون خدا، چرا به سراغ دیگران برویم؟ «انّ اللَّه اشترى»

۲- خداوند، تنها از مؤمن خریدار است، نه منافق و کافر. «من المؤمنین»

۳- در پذیرش الهى، جهاد با جان بر جهاد مالى مقدّم است. «انفسهم واموالهم»

(جان را همه دارند، ولى همه مال وثروت ندارند)

۴- بهشت، در سایه ى جهاد و شمشیر و تقدیم جان و مال به خداوند است. «لهم الجنّه یقاتلون فى سبیل اللَّه»

۵ – اگر هدف از جهاد، خدا باشد، کشته شدن یا نشدن، تفاوتى نمى کند. «یقاتلون فى سبیل اللَّه فیَقتلون و یُقتلون»

۶- مؤمن همواره آماده ى رفتن به جبهه است. «یقاتلون» (فعل مضارع، نشانه ى استمرار وتداوم است)

۷- هدف مؤمن از جنگ، ابتدا نابود کردن باطل و اهل آن و سرانجام شهادت است. «یَقتلون و یُقتلون»

۸ – در معامله با خدا، سود یقینى و قطعى است. «وعداً علیه حقّاً» در مزایده با خداوند هرچه هست حقّ و به سود انسان است، بر خلاف دیگران که یا قصد جدّى نیست یا بى انگیزه و دروغ است، یا غلّو، یا از روى هوس و یا براى طرد کردن رقیب است.

۹- ارزش جهاد، مجاهدان و شهیدان، مخصوص اسلام نیست، در تورات و انجیل هم مطرح است. و اگر امروزه در آن کتاب ها نیست، نشان تحریف آنهاست. «فى التورات والأنجیل»

۱۰- گرچه ما بر خدا حقى نداریم، امّا خداوند براى ما بر عهده ى خودش حقوقى قرار داده است. «وعداً علیه حقّاً»

۱۱- معامله یک عقد لازم است که وفا به آن واجب است. «وعداً، حقّاً، اوفى »

۱۲- خداوند مجاهدان مخلص را طرف معامله ى خود قرار داده است. «بایعتم» و نفرمود: «بعتم»

۱۳- بهترین بشارت، تبدیل فانى به باقى و دنیا به آخرت است و غیر آن خسارت و حسرت است. «فاستبشروا»

۱۴- در کنار انتقاد از منافقانِ جهادگریز، باید از مؤمنانِ مجاهد تقدیر وتشکّر شود. «فاستبشروا»

۱۵- بالاترین رستگارى تنها در سایه ى معامله با خداست. «ذلک هو الفوزالعظیم»