تفسیر قرآن کریم صفحه ۳۱ – آیات ۱۹۷ تا ۲۰۲ سوره بقره
موضوع: تفسیر قرآن کریم
عنوان: صفحه ۳۱
سوره: بقره
نوع تفسیر: تفسیر نور
متن تفسیر:
تفسیر آیه ۱۹۷ سوره بقره:
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِی الْحَجِّ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللَّهُ وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَى وَاتَّقُونِ یَا أُولِی الْأَلْبَابِ ﴿۱۹۷﴾
حج در ماههاى معینى است پس هر کس در این [ماه]ها حج را [برخود] واجب گرداند [بداند که] در اثناى حج همبسترى و گناه و جدال [روا] نیست و هر کار نیکى انجام مى دهید خدا آن را مى داند و براى خود توشه برگیرید که در حقیقت بهترین توشه پرهیزگارى است و اى خردمندان از من پروا کنید (۱۹۷)
نکته ها:
کلمه «رفث» به معناى آمیزش جنسى و «فسوق» به معناى دروغ و ناسزاگویى و جدال و گفتنِ «لا واللَّه» و «بلى واللَّه» است.
زمان مطرح شده در آیه، ناظر به حج وعمره با هم است. عمره تمتّع در طول سه ماه شوال، ذى القعده وذى الحجّه انجام مى شود، ولى زمان حج ماه ذى الحجّه است.
پیام ها:
۱- در عبادات اسلامى، زمان نقش مهمّى دارد. «الحج اشهر معلومات»
۲- محیط و فضاى با صفاى حج و مکّه را نباید با ارتکاب گناه و کدورت آلوده نمود. «لا رفث و لا فسوق و لا جدال فى الحج»
۳- اعتقاد و یقین به آگاهى خداوند، رمز نشاط و امید در انجام وظائف است. «ما تفعلوا من خیر یعلمه اللَّه»
۴- در هر سفرى، زاد وتوشه لازم است، بهترین زاد وتوشه ى سفر حج تقواست. «خیر الزّاد التّقوى»
۵ – پرهیزکارى نشانه ى خردمندى است. «واتّقون یا اولى الالباب»
تفسیر آیه ۱۹۸ سوره بقره:
لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّکُمْ فَإِذَا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَاتٍ فَاذْکُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ وَاذْکُرُوهُ کَمَا هَدَاکُمْ وَإِنْ کُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّینَ ﴿۱۹۸﴾
بر شما گناهى نیست که [در سفر حج] از فضل پروردگارتان [روزى خویش] بجویید پس چون از عرفات کوچ نمودید خدا را در مشعر الحرام یاد کنید و یادش کنید که شما را که پیشتر از بیراهان بودید فرا راه آورد (۱۹۸)
نکته ها:
عرفات، نام سرزمینى است در بیست کیلومترى مکّه که بر زائران خانه خدا واجب است از ظهر روز نهم ذى الحجه تا غروب در آنجا بمانند و اگر قبل از غروب از آنجا خارج شوند باید یک شتر جریمه دهند. واژه ى «عرفات» از «معرفت» به معناى محلّ شناخت است. در آنجا آدم وحوا علیهما السلام یکدیگر را شناختند و به گناه خود اعتراف کردند. به فرموده امام صادق و امام باقر علیهما السلام جبرئیل در این مکان به حضرت ابراهیم گفت: وظایف خود را بشناس و فراگیر. [۱]
در حدیث مى خوانیم: حضرت مهدى علیه السلام هر سال در عرفات حضور دارند. زمین عرفات خاطراتى از ناله ها و اشک هاى اولیاى خدا دارد. در روایات مى خوانیم: غروب عرفه، خداوند تمام گناهان زائران خانه خود را مى بخشد. وبراى روز عرفه دعاهاى خاصّى از امام حسین و امام سجاد علیهما السلام نقل شده است. [۲]
از نشانه هاى جامعیّت اسلام آن است که در کنار اعمال عبادى حج، به زندگى مادّى و کسب معاش نیز توجّه دارد. همانگونه که در سوره جمعه در کنار دستور به شرکت در نماز جمعه، مى فرماید: بعد از پایان نماز به سراغ کسب معاش بروید. [۳]آرى، حج در عین عبادت، اقتصاد است.
امام صادق علیه السلام فرمودند: یکى از آثار حج، تشکیل یک اجتماع بزرگ از مسلمانان نقاط مختلف جهان و نقل و انتقال انواع تجربیات مى باشد و زمینه ى انجام مبادلات تجارى و اقتصادى است. [۴]
۱) کافى، ج ۴، ص ۲۰۷٫
۲) براى تفصیل بیشتر به کتاب حج نوشته مؤلف مراجعه شود.
۳) جمعه، ۱۰٫
۴) وسائل، ج ۸، ص ۹٫
پیام ها:
۱- مبارزه با تحجّر از برنامه هاى قرآن است. گروهى فکر مى کردند دین امرى یک بُعدى و حج یک عبادت خشک است، اسلام این تفکّر را ردّ مى کند. «لیس علیکم جناح»
۲- درآمد حلال، فضل الهى است. قرآن بجاى واژه «کسب»، کلمه ى «فضل» را بکار برده تا بگوید: درآمد حلال فضل الهى است. «فضلا من ربّکم»
۳- گرچه تلاش وطلب از شماست؛ «تبتغوا»امّا رزق، فضل خداوند است. «فضلاً من ربّکم»
۴- رزق رسانى، از شئون ربوبیّت الهى است. «فضلاً من ربّکم»
۵ – در رزق رسانى، دست خداوند باز است. کلمه «فضل» نکره آمده است. «فضلاً من ربّکم»
۶- انجام عبادات باید طبق دستور باشد. «واذکروه کما هداکم»
۷- توجّه به توفیق الهى از یک سو و خطاها و گناهان گذشته ى خود از طرف دیگر، عشق و علاقه انسان را به الطاف خداوند زیاد مى کند. «هداکم و ان کنتم من قبله لمن الضالین»
۸ – سابقه خودتان را فراموش نکنید، او بود که شما را هدایت کرد. «ان کنتم من قبله لمن الضّالین»
تفسیر آیه ۱۹۹ سوره بقره:
ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفَاضَ النَّاسُ وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ ﴿۱۹۹﴾
پس از همان جا که [انبوه] مردم روانه مى شوند شما نیز روانه شوید و از خداوند آمرزش خواهید که خدا آمرزنده مهربان است (۱۹۹)
نکته ها:
در این آیه ضمن دستور به حرکت دسته جمعى همراه مردم، به اهل مکّه تذکّر مى دهد مبادا خیال کنید که چون اهل حرم یا از قبیله ى قریش و امثال آن هستید باید حرکات عبادى شما با دیگران فرقى داشته باشد، این خودبزرگ بینى ها را کنار گذاشته و همچون عموم مردم باشید.
اساساً یکى از آثار و فلسفه هاى حج، کنار زدن امتیازات پوشالى است. در آنجا انسان از کفش، کلاه، لباس، همسر ومسکن خود مى گذرد و قطره اى مى شود که به دریا ملحق شده است.
در این آیه، دو بار و در آیه قبل یک مرتبه کلمه «افاضه» بکار رفته که به معناى حرکت دسته جمعى است، این تکرار و اصرار نشان مى دهد که حرکت دسته جمعى در انجام عبادات ارزشمند است.
استغفار و ذکر خداوند، بهترین اعمال عرفات و مشعر است. گرچه در این سرزمین ها اصل توقف، شرط است و هیچ عمل دیگرى واجب نیست، امّا در این آیات، قرآن ما را به ذکر خدا و یاد سوابق پرخطا و اشتباه خود و طلب آمرزش درباره گذشته ى خویش دعوت مى کند. مگر مى توان در سرزمینى که اولیاى خدا اشک ریخته اند بى تفاوت نشست.
پیام ها:
۱- امتیازطلبى، تحت هر نام وعنوانى، ممنوع است. «افیضوا من حیث افاض النّاس»
۲- حرکت دسته جمعى، ارزش دارد. «افیضوا من حیث افاض الناس»
۳- هرگز مأیوس نشویم، گذشته ها هرچه باشد استغفار چاره ساز است. زیرا او غفور و رحیم است. «واستغفروا انّ اللَّه غفور رحیم»
تفسیر آیه ۲۰۰ سوره بقره:
فَإِذَا قَضَیْتُمْ مَنَاسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَذِکْرِکُمْ آبَاءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْرًا فَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا وَمَا لَهُ فِی الْآخِرَهِ مِنْ خَلَاقٍ ﴿۲۰۰﴾
و چون آداب ویژه حج خود را به جاى آوردید همان گونه که پدران خود را به یاد مى آورید یا با یادکردنى بیشتر خدا را به یاد آورید و از مردم کسى است که مى گوید پروردگارا به ما در همین دنیا عطا کن و حال آنکه براى او در آخرت نصیبى نیست (۲۰۰)
نکته ها:
پس چون مناسک (حج) خود را انجام دادید، خدا را یاد کنید، همانگونه که پدران خویش را یاد مى کنید، بلکه بیشتر و بهتر از آن. پس بعضى از مردم کسانى هستند که مى گویند: خداوندا! به ما در دنیا عطا کن. آنان در آخرت بهره اى ندارند.
پیام ها:
گروهى از اهل مکّه، بعد از پایان مراسم حج در محلّى اجتماع کرده و با یاد کردن پدران و نیاکان خود به آنان افتخار و مباهات مى کردند. قرآن دستور مى دهد به جاى تفاخر به پدران و نیاکان، خدا را یاد کنید [۱] و از نعمت ها و توفیقات او سخن بگویید و در این کار جدّى تر باشید.
یاد هر کس یا هر چیز، نشانه ى حاکمیّت آن بر فکر انسان است. کسى که یاد نیاکان را دارد و به آنان افتخار مى کند، فکر و فرهنگ آنان را پذیرفته است و این یادکرد مى تواند فرهنگ جاهلى را بر جامعه حاکم کند. به همین دلیل حضرت موسى گفت: من گوساله طلائى و پر قیمت سامرى را آتش مى زنم و خاکسترش را به دریا مى ریزم. زیرا تماشاى آن، فرهنگ و تفکّر شرک را در انسان زنده مى کند.
۱) تفسیر مجمع البیان، ج ۲، ص ۵۲۹ ؛ نورالثقلین، ج ۱، ص ۱۹۸٫
تفسیر آیه ۲۰۱ سوره بقره:
وَمِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا حَسَنَهً وَفِی الْآخِرَهِ حَسَنَهً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ ﴿۲۰۱﴾
و برخى از آنان مى گویند پروردگارا در این دنیا به ما نیکى و در آخرت [نیز] نیکى عطا کن و ما را از عذاب آتش [دور] نگه دار (۲۰۱)
نکته ها:
یکى از راههاى شناخت مردم، آشنایى با آرزوها و دعاهاى آنان است. در آیه قبل، درخواست گروه اوّل از خداوند مربوط به دنیا بود و کارى به خیر و شرّ آن نداشتند، ولى در این آیه درخواست گروه دوّم از خداوند، «حسنه» است در دنیا و آخرت. در دیدگاه گروه اوّل؛ دنیا به خودى خود مطلوب است، ولى در دید گروه دوّم؛ دنیایى ارزشمند است که حسنه باشد و به آخرت منتهى گردد.
در روایات نمونه ها و مصادیقى براى نیکى هاى دنیا و آخرت نقل شده است [۱]، ولى حسنه در انحصار چند نمونه نیست.
در قرآن مجید ۱۱۵ مرتبه کلمه ى «دنیا» بکار رفته و ۱۱۵ مرتبه کلمه «آخرت» استعمال شده است و این یک تصادف نیست. البتّه این به معناى آن نیست که اهمیّت دنیا و آخرت هر دو یکسان است.
در دعاها، هدف هاى کلّى مطرح شود و تعیین مصداق به عهده خداوند گذاشته شود. ما از خداوند حسنه و سعادت مى خواهیم، ولى در اینکه رشد و صلاح ما در چیست؟ آنرا به عهده ى خداوند مى گذاریم. چون ما به خاطر محدودیّت هاى علمى و عدم آگاهى از آینده و ابعاد روحى خودمان، نمى توانیم مصادیق جزئى را تعیین بنمائیم. به همین جهت توصیه شده است از خداوند وسیله کار را نخواهید، خودِ کار را بخواهید. زیرا ممکن است خداوند از وسیله ى دیگرى که به فکر و ذهن ما نمى آید، کارى را براى ما محقّق سازد. مثلاً از خداوند توفیق زیارت حج را بخواهید، امّا نگویید: خدایا مالى به من بده تا به مکّه بروم. چون خداوند گاهى سبب را به گونه اى قرار مى دهد که ما فکر آن را نمى کردیم.
۱) تفسیر نورالثقلین، ج ۱، ص ۱۹۹٫
پیام ها:
۱- دنیا و آخرت با هم منافاتى ندارند، به شرط آنکه انسان به دنبال حسنه و نیکى باشد. «فى الدنیا حسنه و فى الاخره حسنه»
۲- هر رفاهى مذموم نیست، بلکه زندگانى نیکو، مطلوب نیز هست. «ربّنا اتنا فى الدنیا حسنه»
۳- دوزخ، حساب جدایى دارد. با اینکه از خداوند نیکى آخرت را مى خواهند، ولى براى نجات از آتش، جداگانه دعا مى کنند. [۱] «قِنا عذاب النار»
۱) در دعاها براى نجات از آتش، اصرار و تکرار عجیبى است. مثلا در دعاى مجیر حدود هفتاد بار مى خوانیم: »اجِرنا مِن النار یا ربّ« پروردگارا! ما را از آتش جهنّم نجات بده. ویا در دعاى جوشن کبیر که صد بند دارد در پایان هر بند آن مى گوییم: »خَلّصنا من النّار یا ربّ«
تفسیر آیه ۲۰۲ سوره بقره:
أُولَئِکَ لَهُمْ نَصِیبٌ مِمَّا کَسَبُوا وَاللَّهُ سَرِیعُ الْحِسَابِ ﴿۲۰۲﴾
آنانند که از دستاوردشان بهره اى خواهند داشت و خدا زودشمار است (۲۰۲)
نکته ها:
به «بهره»، «نصیب» مى گویند. گویا سهمى را براى انسان نصب کرده اند. بهره ى مؤمنان تنها به خاطر دعاى «ربّنا اتنا» نیست، بلکه به خاطر تلاش و کسب آنان نیز بوده است. و این به ما هشدار مى دهد که الطاف خداوند به کسانى مى رسد که به همراه دعا، تلاش و کوشش نیز بکنند.
پیام ها:
۱- بهره ى انسان در قیامت، تنها از بعضى کارهاى خویش است، نه تمام آنها. «ممّا کسبوا» چه بسیار کارهایى که انسان مى کند، ولى بخاطر نداشتن قصد قربت و نیّت خالص، در قیامت از آن بهره نمى برد.
۲- بدون کسب وتلاش، بهره اى نیست. «لهم نصیب ممّا کسبوا»
۳- پاداش سریع، یک امتیاز است. [۱] «سریع الحساب»
۱) حضرت على علیه السلام مى فرماید: خداوند حساب همه ى خلق را یک باره مى رسد، همانگونه که همه مردم را دفعهً رزق مى دهد. تفسیر مجمع البیان، ج ۲، ص ۵۳۱٫
مشاهده متن و صوت کامل صفحه ۳۱ قرآن کریم
