تفسیر قرآن کریم صفحه ۴۹ – آیات ۲۸۳ تا ۲۸۶ سوره بقره
موضوع: تفسیر قرآن کریم
عنوان: صفحه ۴۹
سوره: بقره
نوع تفسیر: تفسیر نور
متن تفسیر:
تفسیر آیه ۲۸۳ سوره بقره:
وَإِنْ کُنْتُمْ عَلَى سَفَرٍ وَلَمْ تَجِدُوا کَاتِبًا فَرِهَانٌ مَقْبُوضَهٌ فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُکُمْ بَعْضًا فَلْیُؤَدِّ الَّذِی اؤْتُمِنَ أَمَانَتَهُ وَلْیَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَلَا تَکْتُمُوا الشَّهَادَهَ وَمَنْ یَکْتُمْهَا فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ ﴿۲۸۳﴾و اگر در سفر بودید و نویسنده اى نیافتید وثیقه اى بگیرید؛ و اگر برخى از شما برخى دیگر را امین دانست، پس آن کس که امین شمرده شده، باید سپرده وى را بازپس دهد؛ و باید از خداوند که پروردگار اوست، پروا کند. و شهادت را کتمان مکنید، و هر که آن را کتمان کند قلبش گناهکار است، و خداوند به آنچه انجام مى دهید داناست. (۲۸۳)
نکته ها:
هرگاه براى تنظیم سند بدهى نویسنده اى نبود، مى توان از بدهکار گرو و وثیقه گرفت، خواه در سفر باشیم یا نباشیم. بنابراین جمله ى «ان کنتم على سفر» براى آن است که معمولاً در سفرها انسان با کمبودها برخورد مى کند. نظیر جمله ى «اذا حضر احدکم الموت الوصیه» یعنى هنگامى که مرگ به سراغ شما آمد وصیّت کنید. با اینکه مى دانیم وصیّت مخصوص زمان مرگ نیست، لکن آخرین فرصت آن، زمان فرا رسیدن مرگ است.
پیام ها:
۱- شرط وثیقه، بدست گرفتن و در اختیار بودن است. «مقبوضه» [۱]
۲- کار از محکم کارى عیب نمى کند، در برابر طلب، وثیقه بگیرید.«فرهان مقبوضه»
۳- جایگاه افراد در احکام تفاوت دارد. براى ناشناس رهن وبراى افراد مطمئن بدون رهن. «فرهان مقبوضه فان أمن…»
۴- نگذارید اعتمادها و اطمینان ها در معاملات سلب شود. «فان امن بعضکم بعضاً فلیؤدّ الذى اؤتمن» فلسفه رهن گرفتن، اطمینان است که اگر بدون آن اطمینان بود، رهن گرفتن ضرورتى ندارد.
۵ – افراد آگاه به حقوق مردم، در برابر مظلومان مسئولند. «ولاتکتموا الشهاده»
۶- آنجا که بیان حقّ لازم است، سکوت حرام است. «ومن یکتمها فانّه اثمٌ قلبه»
۷- انحراف درونى، سبب انحراف بیرونى مى شود. قلب گناهکار، عامل کتمان گواهى مى شود. «ولم یکتمها فانّه آثم قلبه»
۸ – ایمان به اینکه خداوند همه کارهاى ما را مى داند، سبب پیدایش تقوا وبیان حقایق است. «واللّه بما تعملون علیم»
۱) امام باقر علیه السلام فرمود: »لا رهن الاّ مقبوضه« رهن، بدون قبض نمى شود.تهذیب، ج ۷، ص ۱۷۶٫
تفسیر آیه ۲۸۴ سوره بقره:
لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ وَإِنْ تُبْدُوا مَا فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحَاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشَاءُ وَیُعَذِّبُ مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ ﴿۲۸۴﴾آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است از آنِ خداست. و اگر آنچه در دلهاى خود دارید، آشکار یا پنهان کنید، خداوند شما را به آن محاسبه مى کند؛ آنگاه هر که را بخواهد مى بخشد، و هر که را بخواهد عذاب مى کند، و خداوند بر هر چیزى تواناست. (۲۸۴)
نکته ها:
علامه طباطبائى در تفسیر المیزان مى فرماید: حالات قلبى انسان دو نوع است: گاهى خطور است که بدون اختیار چیزى به ذهن مى آید و انسان هیچگونه تصمیمى بر آن نمى گیرد که آن خطور گناه نیست، چون به دست ما نیست. امّا آن حالات روحى که سرچشمه ى اعمال بد انسان مى شود و در عمق روان ما پایگاه دارد، مورد مؤاخذه قرار مى گیرد.
ممکن است مراد آیه از کیفر حالات باطنى انسان، گناهانى باشد که ذاتاً جنبه درونى دارد و عمل قلب است، مانند کفر و کتمان حقّ، نه مواردى که مقدّمه گناه بیرونى است.
انسان، در برابر روحیّات، حالات و انگیزه هایش مسئول است و این مطلب مکرّر در قرآن آمده است. از آن جمله:
* «یؤاخذکم بماکسبت قلوبکم» [۱] خداوند شما را به آنچه دلهاى شما کسب نموده است مؤاخذه مى کند.
* «فانّه اثم قلبه» [۲] براستى که کتمان کننده، دل او گناهکار است.
* «انّ السّمع و البصر والفؤاد کلّ اولئک کان عنه مسئولاً» [۳] همانا گوش و چشم و دل، هر کدام مورد سؤال هستند.
* «انّ الّذین یحبّون ان تشیع الفاحشه فى الّذین امنوا لهم عذابٌ ألیمٌ فى الدّنیا والأخره» [۴]علاقه قبلى به شیوع گناه و فساد در میان مؤمنان، سبب عذاب دنیا و آخرت است.
حضرت على علیه السلام مى فرمایند: مردم بر اساس افکار ونیّات خود مجازات مى شوند.
۱) بقره، ۲۲۵٫
۲) بقره، ۲۸۳ .
۳) اسراء، ۳۶ .
۴) نور، ۱۹ .
پیام ها:
۱- خداوند، هم مالک مطلق است؛ «للّه ما فى السموات و ما فى الارض» و هم عالم مطلق؛ «ان تبدوا…اوتخفوه» و هم قادر مطلق. «واللّه على کلّ شى ء قدیر»[۱]
۲- از کوزه همان برون تراود که در اوست. اعمال انسان ها نشانگر طرز تفکّر و اعتقادات درونى آنهاست. «تبدوا ما فى انفسکم»
۳- مربّى باید مردم را میان بیم وامید نگه دارد. «یغفر، یعذّب»
۱) نهج البلاغه، خطبه ى ۷۵٫
تفسیر آیه ۲۸۵ سوره بقره:
آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلَائِکَتِهِ وَکُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لَا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَقَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَکَ رَبَّنَا وَإِلَیْکَ الْمَصِیرُ ﴿۲۸۵﴾پیامبر (خدا) بدانچه از جانب پروردگارش بر او نازل شده است ایمان آورده است، و مؤمنان همگى به خدا و فرشتگان و کتابها و فرستادگانش ایمان آورده اند (و گفتند:) (میان هیچ یک از فرستادگانش فرق نمى گذاریم) و گفتند: (شنیدیم و گردن نهادیم، پروردگارا، آمرزش تو را (خواستاریم) و فرجام به سوى تو است.) (۲۸۵)
نکته ها:
در این آیه اصول دین )توحید، نبوّت، معاد) بیان شده و در آیه بعد، آمادگى انسان براى انجام تکالیف الهى و درخواست رحمت و مغفرت از خدا مطرح مى شود. لذا در حدیث آمده است که این آیه و آیه بعد ارزش خاصّى دارند و تلاوت آن دو همانند گنج است.
تکریم پیامبر لازم است و حساب رسول اللّه صلى الله علیه وآله از دیگران جداست. لذا در این آیه ابتدا نام رسول خدا و ایمان او آمد و سپس نام مؤمنان و عقاید آنان.
پیام ها:
۱- تبلور مکتب در رهبر است. «آمن الرّسول بما انزل الیه»
۲- مبلغان دینى باید به آنچه دعوت مى کنند، باور داشته باشند. «آمن الرسول…»
۳- نزول کتب آسمانى، براى پرورش وتربیت انسان هاست. «من ربّه»
۴- ایمان به همه انبیا لازم است، چون تمام انبیا یک هدف دارند. «کتبه ورسله»
۵ – زمینه ى دریافت مغفرت الهى، ایمان وعمل است. «سمعنا واطعنا غفرانک ربّنا»
۶- در کنار ایمان و عمل، باز هم باید چشم امید به رحمت و غفران الهى داشت. «سمعنا و اطعنا غفرانک ربّنا»
۷- بخشش، از شئون ربوبیّت وزمینه ى پرورش است. «غفرانک ربّنا»
تفسیر آیه ۲۸۶ سوره بقره:
لَا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا لَهَا مَا کَسَبَتْ وَعَلَیْهَا مَا اکْتَسَبَتْ رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِینَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَلَا تَحْمِلْ عَلَیْنَا إِصْرًا کَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَهَ لَنَا بِهِ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا أَنْتَ مَوْلَانَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ ﴿۲۸۶﴾خداوند هیچ کس را جز به قدر توانایى اش تکلیف نمى کند. آنچه (از خوبى) به دست آورده به سود او، و آنچه (از بدى) به دست آورده به زیان اوست. پروردگارا، اگر فراموش کردیم یا به خطا رفتیم بر ما مگیر، پروردگارا، هیچ بار گرانى بر (دوش) ما مگذار؛ همچنانکه بر (دوش) کسانى که پیش از ما بودند نهادى. پروردگارا، و آنچه تاب آن نداریم بر ما تحمیل مکن؛ و از ما درگذر؛ و ما را ببخشاى و بر ما رحمت آور؛ سرور ما تویى؛ پس ما را بر گروه کافران پیروز کن. (۲۸۶)
نکته ها:
گاهى منشا فراموشى، سهل انگارى خود انسان است که قابل مؤاخذه مى باشد. چنانکه خداوند مى فرماید: «کذلک أتَتک ایاتنا فنَسیتَها و کذلک الیوم تنسى» [۱] آن چنانکه آیات ما بر تو آمد و تو آنها را فراموش کردى، همانگونه امروز نیز تو به فراموشى سپرده مى شوى. لذا در این آیه از فراموش کارى در کنار خطاکارى، طلب آمرزش مى شود. در ضمن از مجازات هاى سنگین که در اثر طغیان و فساد امّت هاى پیشین بر آنها تحمیل شد، درخواست عفو مى شود.
در این آیه انسان تمام مراحل لطف را از خداوند مى خواهد: مرحله اوّل عفو است که محو آثار گناه و عقاب است. مرحله دوّم مغفرت و محو آثار گناه از روح است و مرحله سوّم بهره گیرى از رحمت پروردگار و پیروزى بر کافران مى باشد.
«لایکلّف اللّه نفساً الاّ وُسعها» در آیات دیگر نیز فرموده است: «ما جعل علیکم فى الدین من حرج» [۲] و «یرید اللّه بکم الیسر» [۳] پیامبر اسلام صلى الله علیه وآله نیز فرموده است: من به دین آسان و سهل مبعوث شده ام. [۴]
۱) طه، ۱۲۶ .
۲) حج، ۷۸٫
۳) بقره، ۱۸۵٫
۴) بعثنى بالحنیفیه السهله السمحه« بحار، ج ۲۲، ص ۲۶۳٫
پیام ها:
۱- تکالیف الهى، بیش از توان انسان نیست. «لا یکلّف اللّه نفساً الا وسعها»
اسلام، دینِ آسانى است، نه سخت گیرى.
۲- اعمال ما آثارى دارد که بازتابش به خود ما برمى گردد. «لها ما کسبت وعلیها ما…»
۳- انسان، آزاد و صاحب اختیار است. «لها ما کسبت»
۴- انجام یا ترک دستورات الهى، سود وضررش براى خود ماست. «لها… علیها»
۵ – کسانى که مى گویند: «سَمِعنا واطعَنا» وسراپا عادل ومتّقى هستند، بازهم از خطا ونسیان هاى خود نگرانند ودعا مى کنند. «ان نسینا او أخطأنا»
۶- به تاریخ گذشتگان وحوادث تلخ آنان بنگریم تا درس عبرت گرفته وبه خدا پناه ببریم. «کما حَمَلتْه على الّذین من قبلنا»
۷- آداب دعا آن است که ابتدا به ضعف خود اقرار کنیم؛ «لا طاقه لنا» سپس به عظمت خداوند گواهى دهیم؛ «انت مولینا» آنگاه خواست خود را مطرح کنیم. «واعف عنّا واغفرلنا وارحمنا»
۸ – پیروزى اسلام بر کفر، خواسته دائمى مؤمنان است. «وانصرناعلى القوم الکافرین»
