تفسیر قرآن کریم صفحه ۵۰ – آیات ۱ تا ۹ سوره آل عمران
موضوع: تفسیر قرآن کریم
عنوان: صفحه ۵۰
سوره: آل عمران
نوع تفسیر: تفسیر نور
متن تفسیر:
تفسیر آیه ۱ سوره آل عمران:
نکته ها:
در جلد اوّل تفسیر، درباره ى آیه «بِسم اللّه الرّحمن الرّحیم» گفته شد که از جایگاه خاصّى برخوردار وخود آیه اى مستقل است. گفتن آن در اوّل هر کار سفارش شده و تکرار آن درابتداى هر سوره، نشانه ى اهمیّت آن است. «بسم اللَّه» مخصوص اسلام نیست وپیامبران دیگر نیز این آیه را با همین عبارت بکار برده اند. اینکه «بسم اللَّه» با حرف «باء» شروع شده که به معناى استمداد و کمک خواهى است، نشانه ى آن است که بدون خواست واراده او هیچ کارى صورت نمى گیرد.
استعانت از خدا، یعنى کمک گرفتن از تمام صفات او. او رحمن و رحیم است و چشم امید ما به رحمت اوست، رحمتى گسترده و عمومى براى این جهان و آن جهان. آرى! دیگران یا رحم ندارند و یا رحمشان محدود به افراد خاص و یا زمان و مکان خاصّى است و هدفشان از رحم کردن بازگشت آن است، نظیر علفى که به حیوان یا دانه اى که به مرغ مى دهند تا از او بهره مند شوند. رحمتى گسترده و ابدى براى همه بدون قصد بازگشت مخصوص خداوند است. پس از چنین خداى رحمن و رحیمى استمداد کنیم و بگوییم: «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم»
چنانکه در سوره ى بقره ذکر شد «الم» از حروف مقطعه است. شاید مشهورترین و بهترین نظر درباره حروف مقطعه همین باشد که بگوییم رمزى است میان خدا و پیامبرش.[۱] و یا اعلام این موضوع باشد که قرآن، کلام الهى نیز از همین حروف الفبا تألیف یافته، ولى با این حال معجزه است. اگر شما هم مى توانید از همین حروف، کتابى همچون قرآن بیاورید. همان گونه که قدرت الهى از خاک، انسان مى آفریند ولى بشر از خاک، سفال و آجر و کوزه مى سازد. این تفاوت قدرت الهى با قدرت بشرى است.
حروف مقطّعه «الم» در ابتداى شش سوره بقره، آل عمران، عنکبوت، روم، لقمان و سجده آمده است.
۱) امام صادق علیه السلام فرمودند: «الم» در اوّل سوره آل عمران، رمز این جمله است: «اَنا اللّه المجید» یعنى منم خداى مجید. تفسیر نورالثقلین، ج ۱، ص ۳۰۹٫
توضیحات:
سیماى سوره آل عمران
سوره آل عمران داراى دویست آیه است و آیات آن از یک نظام و هماهنگى خاصّى برخوردارند. این سوره در مدینه نازل شد و نزول آن زمانى بود که نداى دعوت اسلام درجهان آن روز بلند ودشمنان حساس وگوش به زنگ شده بودند.
چنانکه در تفسیر المیزان آمده است، عدّه اى از مسیحیان منطقه ى نجرانِ یمن، براى شنیدن سخنان پیامبر به مدینه آمدند که هشتاد وچند آیه اوّل این سوره براى توضیح معارف اسلام به آنان یکجا نازل گردید و با ماجراى مباهله به انجام رسید.
همچنین ماجراى جنگ اُحد و دعوت مسلمانان به صبر و پایدارى، در این سوره مطرح شده است. نام این سوره بر اساس آیات ۳۳ و ۳۵ آن مى باشد که ماجراى تولّد مریم فرزند عِمران را بیان مى دارد. لذا مراد از آل عمران در این سوره، حضرت مریم علیها السلام و حضرت عیسى علیه السلام مى باشند، گرچه نام پدر حضرت موسى نیز، عمران بوده است.
تفسیر آیه ۲ سوره آل عمران:
اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ ﴿۲﴾خداست که هیچ معبود [بحقى] جز او نیست و زنده [پاینده] است (۲)
نکته ها:
«قَیّوم» به کسى گفته مى شود که خود به دیگرى تکیه نداشته باشد، ولى دیگران به او تکیه دارند و یا قوام بخش همه چیز است.
خداوند در آفریدن، تدبیر و تسلّط کامل دارد. عوامل و اسباب مادّى وسیله ى پیدایش مى شوند، ولى مستقل نیستند و سبب بودنشان از خودشان نیست. موجودات دیگر، علم، حیات و قدرت مستقلّى ندارند. تنها او زنده اى است که زندگى هر موجود زنده وابسته به اوست.
در دعاى جوشن کبیر مى خوانیم: او قبل از هر زنده اى زنده وبعد از هر زنده اى زنده است. هیچ زنده اى شریک او نیست و به کسى نیاز ندارد. جان همه ى زنده ها و رزق آنها به دست اوست. او زنده اى است که زنده بودن خود را از کسى ارث نبرده است.
پیام ها:
۱- توحید، سرلوحه ى کتب آسمانى است. «لااله الاّ هو»
۲- شرط معبود شدن، داشتن کمالات ذاتى است و تنها خداوند است که قائم به ذات خویش و بى نیاز مطلق است. «الحىّ القیّوم»
تفسیر آیه ۳ سوره آل عمران:
نَزَّلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَیْنَ یَدَیْهِ وَأَنْزَلَ التَّوْرَاهَ وَالْإِنْجِیلَ ﴿۳﴾این کتاب را در حالى که مؤید آنچه [از کتابهاى آسمانى] پیش از خود مى باشد به حق [و به تدریج] بر تو نازل کرد و تورات و انجیل را (۳)
نکته ها:
کلمه ى «تورات»، در زبان عِبرى به معناى شریعت و قانون است. تورات کنونى داراى پنج بخش به نام هاى: ۱- سِفر پیدایش ۲- سِفر خروج ۳- سِفر لاویان ۴- سِفر اعداد ۵ – سِفر تثنیه مى باشد. از آنجایى که در تورات شرح وفات و دفن حضرت موسى علیه السلام مطرح شده، معلوم مى شود که این مطالب بعد از حضرت موسى جمع آورى شده است.
کلمه ى «انجیل»، ریشه یونانى دارد و به معناى بشارت است. انجیل نام کتاب مسیحیان است و قرآن هر کجا از آن نام برده، به صورت مفرد بیان کرده است، ولى امروزه در میان مسیحیان اناجیل متعدّد وجود دارد که همه پس از حضرت عیسى علیه السلام و بدست یاران و پیروان او نوشته شده اند. این اناجیل که به نام خود آنان معروف است، عبارتند از: ۱- انجیل مَتّى. ۲- انجیل مرقس. ۳- انجیل لوقا. ۴- انجیل یوحنّا.
پیام ها:
کلمه ى «تورات»، در زبان عِبرى به معناى شریعت و قانون است. تورات کنونى داراى پنج بخش به نام هاى: ۱- سِفر پیدایش ۲- سِفر خروج ۳- سِفر لاویان ۴- سِفر اعداد ۵ – سِفر تثنیه مى باشد. از آنجایى که در تورات شرح وفات و دفن حضرت موسى علیه السلام مطرح شده، معلوم مى شود که این مطالب بعد از حضرت موسى جمع آورى شده است.
کلمه ى «انجیل»، ریشه یونانى دارد و به معناى بشارت است. انجیل نام کتاب مسیحیان است و قرآن هر کجا از آن نام برده، به صورت مفرد بیان کرده است، ولى امروزه در میان مسیحیان اناجیل متعدّد وجود دارد که همه پس از حضرت عیسى علیه السلام و بدست یاران و پیروان او نوشته شده اند. این اناجیل که به نام خود آنان معروف است، عبارتند از: ۱- انجیل مَتّى. ۲- انجیل مرقس. ۳- انجیل لوقا. ۴- انجیل یوحنّا.
تفسیر آیه ۴ سوره آل عمران:
مِنْ قَبْلُ هُدًى لِلنَّاسِ وَأَنْزَلَ الْفُرْقَانَ إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَاللَّهُ عَزِیزٌ ذُو انْتِقَامٍ ﴿۴﴾پیش از آن براى رهنمود مردم فرو فرستاد و فرقان [=جداکننده حق از باطل] را نازل کرد کسانى که به آیات خدا کفر ورزیدند بى تردید عذابى سخت خواهند داشت و خداوند شکست ناپذیر و صاحب انتقام است (۴)
نکته ها:
یکى از نام هاى قرآن، فرقان است. فرقان، یعنى آنچه مایه ى افتراق، جدایى و فرق گذاشتن است. از آنجا که راه تشخیص حقّ از باطل، در همه امور قرآن مى باشد، لذا به آن فرقان گفته شده است.
عذاب شدید مخصوص آخرت نیست. در این آیه نفرموده که عذاب کفّار مربوط به آخرت است، زیرا گاهى سرگرمى و حرص بر اندوختن مال و غفلت از خداوند و معنویات خود عذاب است. در آیه ۸۵ سوره توبه مى فرماید: خداوند به گروهى مال و اولاد مى دهد تا بدان ها عذابشان کند.
امام صادق علیه السلام درباره ى «انزل الفرقان» فرمودند: هر امر محکم، فرقان است و کتاب در «انزل الکتاب»، مجموع قرآن است.[۱]
۱) تفسیر عیّاشى، ج ۱، ص ۱۶۲٫
پیام ها:
۱- هدایت مردم، یک سنّت همیشگى الهى بوده است. «من قبل»
۲- مخاطب کتب آسمانى، عموم مردم هستند، نه قبیله و نژاد خاص. «للنّاس»
۳- قرآن، وسیله ى شناخت حقّ از باطل است. «و انزل الفرقان»
۴- هرکجا میان سلیقه ها، افکار و عقاید به هر نحو دچار تحیّر شدیم، حرف آخر از آن قرآن است. (حتّى اگر در میان روایات نیز دچار حیرت شدیم، باید به حدیثى توجّه کنیم که مطابق با قرآن باشد.) «الفرقان»
۵ – بعد از نزول آن همه کتاب و اسباب هدایت، جزاى شخص لجوج عذاب شدید است. «عذاب شدید»
۶- عذاب الهى، پس از اتمام حجّت بر مردم است. «هدى للناس… الّذین کفروا… لهم عذاب شدید»
۷- این آیه مایه ى دلگرمى و تسلیت خاطر پیامبر و مؤمنان است که خداوند به حساب کفّار سرسخت مى رسد. «عزیز ذوانتقام»
۸ – سرچشمه کیفر و انتقام او، عملکرد ماست، وگرنه او عزیزى است که هیچ کمبودى ندارد. «عزیز ذوانتقام»
۹- کفر مردم در خداوند اثرى ندارد. «کفروا، واللَّه عزیز»
تفسیر آیه ۵ سوره آل عمران:
إِنَّ اللَّهَ لَا یَخْفَى عَلَیْهِ شَیْءٌ فِی الْأَرْضِ وَلَا فِی السَّمَاءِ ﴿۵﴾در حقیقت هیچ چیز [نه] در زمین و نه در آسمان بر خدا پوشیده نمى ماند (۵)
نکته ها:
در چند آیه ى قبل، سخن از قیّوم بودن خداوند بود. در این آیه، آشکار بودن همه چیز براى او مطرح شده، که جلوه اى از قیّومیّت اوست.
پیام ها:
۱- خداوند بر همه چیز آگاه است. ما وهمه ى هستى هر لحظه در محضر خدا هستیم، در محضر او گناه نکنیم. با توجّه به آیه قبل، استفاده مى شود که کفر و معصیتِ هیچ کس بر خدا پوشیده نیست. «کفروا… لا یخفى علیه شى ء»
۲- تعدّد افراد، تعدّد اعمال، تعدّد مکان ها وزمان ها هیچ کدام مسأله اى را بر خداوند پنهان نمى سازد. «فى الارض ولا فى السماء»
تفسیر آیه ۶ سوره آل عمران:
هُوَ الَّذِی یُصَوِّرُکُمْ فِی الْأَرْحَامِ کَیْفَ یَشَاءُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ ﴿۶﴾اوست کسى که شما را آن گونه که مى خواهد در رحمها صورتگرى مى کند هیچ معبودى جز آن تواناى حکیم نیست (۶)
نکته ها:
شکل گیرى جنین در رحم، نشانه ى دیگرى از قیّوم بودن خداوند است که در آیات قبل خواندیم.
موضوع صورت گیرى انسان در رحم مادر، در میان دو آیه ى نزول کتاب آمده است، شاید رمز این باشد که خدایى که در رحم مادر به شما سر و سامان مى دهد، با تشریع قوانین الهى و ارسال کتب آسمانى، به رشد آینده و ابدى شما نیز سامان مى بخشد.
تأثیر هریک از عوامل وراثتى، بهداشتى، غذایى ویا روانى در شکل گیرى صورت و جسم افراد نیز از سنّت هاى الهى ودر مدار قدرت وتدبیر وحکمت اوست.
پیام ها:
۱- منشأ تکوین و تشریع یکى است. آن که براى هدایت شما کتاب فرستاده، همان است که شما را آفریده است. «هدىً للنّاس… یصوّرکم»
۲- صورت گرى انسان در رحم مادر، تنها بدست اوست. «هو الّذى یصوّرکم»
۳- اکنون که صورت بندى ها به دست اوست، یکدیگر را به خاطر شکل و قیافه سرزنش نکنیم. «هوالّذى یصوّرکم»
۴- قدرت نمایى او محدود به مکان و زمان خاصّى نیست. «یصوّرکم فى الارحام»
۵ – تفکّر در آفرینش خود، عامل ایمان به خداوند است. «یصوّرکم… لااله الاّ هو»
۶- گرچه خداوند به هر کارى قادر است؛ «کیف یشاء» ولى کارى بر خلاف حکمت نمى کند. «هوالعزیزالحکیم»
۷- صورت هاى گوناگون افراد بشر، نشانه ى قدرت و حکمت اوست. «یصوّرکم… العزیز الحکیم»
تفسیر آیه ۷ سوره آل عمران:
هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَهِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِیلِهِ وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَمَا یَذَّکَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ ﴿۷﴾اوست کسى که این کتاب [=قرآن] را بر تو فرو فرستاد پاره اى از آن آیات محکم [=صریح و روشن] است آنها اساس کتابند و [پاره اى] دیگر متشابهاتند [که تاویل پذیرند] اما کسانى که در دلهایشان انحراف است براى فتنهجویى و طلب تاویل آن [به دلخواه خود] از متشابه آن پیروى مى کنند با آنکه تاویلش را جز خدا و ریشه داران در دانش کسى نمى داند [آنان که] مى گویند ما بدان ایمان آوردیم همه [چه محکم و چه متشابه] از جانب پروردگار ماست و جز خردمندان کسى متذکر نمى شود (۷)
نکته ها:
در این آیه، چند سؤال مطرح است:
سؤال: قرآن در یکجا همه ى آیات خود را محکم دانسته و فرموده: «کتاب اُحکمت آیاته» و در ج[۱]اى دیگر همه را متشابه دانسته و فرموده: «کتاباً متشابهاً»[۲] ولى در این آیه بعضى را محکم وبعضى را متشابه معرّفى نموده است، مسأله چیست؟
پاسخ: آنجا که فرمود: تمام آیاتِ قرآن محکم است، یعنى سخن سست و بى اساس در هیچ آیه اى نیست و آنجا که فرمود: همه ى آیات متشابه هستند، یعنى سیستم و آهنگ آیات قرآن، هماهنگ، یکنواخت و شبیه بهم است.
اما با این حال، از نظر فهم مردم همه ى آیات یکسان نیستند، بعضى صریح و روشن و همه کس فهم، ولى بعضى داراى معانى بلند وپیچیده اند که همین امر موجب شبهه و اشتباه آنان مى گردد.
سؤال: چرا در قرآن آیات متشابه به کار رفته است؟
پاسخ: اوّلاً: وجود آیات متشابه زمینه ى فکر و تدّبر در آیات است.
ثانیاً: موجب رجوع مردم به رهبران آسمانى مى شود. آرى، اگر همه ى درس آسان باشد، شاگرد احساس نیاز به استاد نمى کند.
ثالثاً: متشابهات وسیله آزمایش مردم است. گروهى کژاندیش، از لابلاى آنها به سراغ اهداف شوم خود مى روند و گروهى اندیشمند، به فرموده امام رضاعلیه السلام با مراجعه به محکمات، معناى صحیح آیات را کشف مى نمایند.[۳]
سؤال: نمونه آیات متشابه کدام است؟
پاسخ: در قرآن مى خوانیم: «الى ربّها ناظره»[۴] در قیامت، چشم ها به پروردگارشان مى نگرند. چون عقل سلیم، جسم بودن را براى خداوند محال مى داند و در آیات دیگر قرآن نیز مى خوانیم: «لاتدرکه الابصار»[۵] چشمها او را درک نمى کنند، لذا مى فهمیم که مراد از نگاه به پروردگار، نگاه به لطف و پاداش او در قیامت است.
همچنین مراد از «دست خدا» در آیه ى «یداللّه فوق ایدیهم» قدرت اوست، چنانکه در فارسى نیز مى گوییم: فلانى در فلان شهر یا اداره دست دارد، یعنى قدرت دارد. وگرنه خداوند که جسم نیست تا دست و پا داشته باشد. قرآن نیز مى فرماید: «لیس کمثله شى ء»[۶] او همانندى ندارد.
این گونه آیات، سبب انحراف ساده اندیشانى شده که به آیات دیگر توجّه ندارند و از مفسّران واقعى یعنى اهل بیت پیامبرعلیهم السلام جدا افتاده اند و شاید به جهت همین خطرات باشد که قرآن، خود به ما سفارش نموده است هنگام قرائت قرآن از شرّ شیطان به خداوند پناه ببرید. «فاذا قرأت القرآن فاستعذ باللّه من الشیطان الرجیم»[۷]
سؤال: تأویل قرآن به چه معناست؟
پاسخ: مراد از تأویل، اهداف و معارف و اسرار پشت پرده اى است که بعد روشن مى شود. نظیر تعبیر خوابى که حضرت یوسف دید و بعد روشن شد و یا اسرارى که در شکستن کشتى توسط خضر و موسى بود که بعد روشن شد.
در روایات مى خوانیم: آیات ناسخ، از محکمات وآیات منسوخ از متشابهات قرآن است و ائمه معصومین علیهم السلام مصداق بارز راسخون در علم هستند.[۸] همچنان که خروج کنندگان بر حاکم اسلامى، کج اندیشانى هستند که به دنبال آیات متشابه مى روند.[۹]
حضرت على علیه السلام در نهج البلاغه[۱۰] از راسخان در علم ستایش مى کند. آنان که به عجز علمى خود اعتراف دارند و از تعمق در چیزى که ضرورتى ندارد دست باز مى دارند.
۱) هود، ۱٫
۲) زمر، ۲۳٫
۳) من ردّ متشابه القرآن الى محکمه هدى الى صراط مستقم». بحار، ج ۲، ص ۱۸۵٫
۴) قیامه، ۲۳٫
۵) انعام، ۱۰۳٫
۶) شورا، ۱۱٫
۷) نحل، ۹۸٫
۸) تفسیر نورالثقلین.
۹) تفسیر درّالمنثور، ج ۲، ص ۱۴۸٫
۱۰) نهج البلاغه، خطبه ۹۱٫
پیام ها:
۱- هر کس همه ى آیات را نمى فهمد. «و اُخر متشابهات»
۲- قلب هاى منحرف، منشأ فساد و فتنه است. «فى قلوبهم زیغ فیتّبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنه»
۳- فتنه، تنها آشوب نظامى و فیزیکى نیست، تفسیر به رأى و تحریفِ فرهنگ و معانى آیات، نیز فتنه است. «ابتغاء الفتنه»
۴- گاهى حقّ دستاویز باطل مى شود. «ابتغاء الفتنه»
۵ – هدف نهایى و مقصد اعلاى آیات الهى را تنها خدا و راسخان در علم مى دانند. «ومایعلم تأویله الا اللّه و الراسخون فى العلم»
۶- نام راسخان در علم در کنار نام مقدّس خداوند آمده و مقامشان بعد از مقام الهى است. «ومایعلم تأویله الا اللّه و الراسخون فى العلم»
۷- علم، درجاتى دارد که بالاترین آن آشنا شدن به تأویل و رسیدن به هدف نهایى است. «ومایعلم تأویله الا اللّه و الراسخون فى العلم»
۸ – عالمان واقعى بى تکبّرند. «والراسخون فى العلم یقولون امنّا به»
۹- گرایش به باطل، مانع از رسوخ علم است. «الراسخون فى العلم» در برابر «فى قلوبهم زیغ» قرار داده شده است.
۱۰- هر چه را نمى فهمیم انکار نکنیم. «کل من عند ربّنا»
۱۱- نزول آیات محکم و متشابه، در مسیر تربیت است. «کل من عند ربّنا»
تفسیر آیه ۸ سوره آل عمران:
رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَهً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ ﴿۸﴾[مى گویند] پروردگارا پس از آنکه ما را هدایت کردى دلهایمان را دستخوش انحراف مگردان و از جانب خود رحمتى بر ما ارزانى دار که تو خود بخشایشگرى (۸)
پیام ها:
۱- به علم و دانش خود مغرور نشویم، از خداوند هدایت بخواهیم. «ربّنا لاتزغ قلوبنا…»
۲- نشانه ى علم واقعى و رسوخ در علم، توجّه به خدا و استمداد از اوست. «الاّ الراسخون فى العلم… ربّنا لاتزغ قلوبنا»
۳ – محور هدایت و گمراهى، قلب و افکار انسانى است. «لاتزغ قلوبنا»
۴- در خط قرار گرفتن خیلى مهم نیست، از خط خارج نشدن بسیار اهمیّت دارد. «بعد اذ هدیتنا…»
۵ – هدیه و هبه ى دائمى و بى منّت، مخصوص اوست. «انّک انت الوهّاب»
تفسیر آیه ۹ سوره آل عمران:
رَبَّنَا إِنَّکَ جَامِعُ النَّاسِ لِیَوْمٍ لَا رَیْبَ فِیهِ إِنَّ اللَّهَ لَا یُخْلِفُ الْمِیعَادَ ﴿۹﴾پروردگارا به یقین تو در روزى که هیچ تردیدى در آن نیست گردآورنده [جمله] مردمانى قطعا خداوند در وعده [خود] خلاف نمى کند (۹)
نکته ها:
کسى که به قیامت ایمان دارد؛ «لیوم لاریب فیه» نگران بد عاقبت شدن خود مى شود و از خداوند استمداد مى کند.
منشأ خُلف وعده، غفلت، عجز، ترس، جهل و یا پشیمانى است که هیچ کدام از اینها در ذات مقدّس الهى راه ندارد. «لایخلف المیعاد»
پیام ها:
۱- راسخان در علم، به آینده و قیامت چشم دوخته اند. «انک جامع الناس لیوم…»
۲- توجّه به حالات روحى در دنیا؛ «لاتزغ قلوبنا» وپاسخگویى به اعمال در آخرت، نشانه ى دانشمندان واقعى است. «لیوم لاریب فیه»
۳- روز قیامت، هم روز جمع است که مردم یکجا براى حسابرسى جمع مى شوند؛ «جامع الناس» و هم روز فصل است که بعد از محاکمه، هر یک جداگانه به جایگاه خود مى روند. «انّ یوم الفصل کان میقاتاً»[۱]
۴- راسخان در علم به قیامت یقین دارند، «لاریب فیه» چون به وفاى خداوند یقین دارند. «لایخلف المیعاد»
۱) نباء ۱۷
