تفسیر قرآن کریم صفحه ۵۱ – آیات ۱۰ تا ۱۵ سوره آل عمران
موضوع: تفسیر قرآن کریم
عنوان: صفحه ۵۱
سوره: آل عمران
نوع تفسیر: تفسیر نور
متن تفسیر:
تفسیر آیه ۱۰ سوره آل عمران:
إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوَالُهُمْ وَلَا أَوْلَادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئًا وَأُولَئِکَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ ﴿۱۰﴾در حقیقت کسانى که کفر ورزیدند اموال و اولادشان چیزى [از عذاب خدا] را از آنان دور نخواهد کرد و آنان خود هیزم دوزخند (۱۰)
نکته ها:
«وَقود» به معناى مادّه ى سوختنى است. وسیله ى آتش زایى دوزخ دو چیز است: سنگ ها و انسان ها؛ «وقودها الناس و الحجاره»[۱] خصلت ها و افکار و اعمال، هویّت انسان را دگرگون مى کند و انسان به سوخت آتش تبدیل و خود عامل سوختن خود مى شود.
غیر او هیچ کس، نه در دنیا و نه در آخرت، نیازهاى واقعى انسان را تأمین نمى کند و انسان در هر حال به او نیازمند است.
۱) بقره، ۲۴٫
پیام ها:
۱- به مال و فرزند مغرور نشوید. دلبستگى به غیر خدا هر چه باشد، محکوم است. «لن تغنى عنهم اموالهم ولا اولادهم»
۲- کفر، انسان را از مدار انسانیّت خارج و در حدّ اشیاى مادّى و طبیعى پایین مى آورد. «اولئک هم وقود النّار»
تفسیر آیه ۱۱ سوره آل عمران:
کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَاللَّهُ شَدِیدُ الْعِقَابِ ﴿۱۱﴾[آنان] به شیوه فرعونیان و کسانى که پیش از آنان بودند آیات ما را دروغ شمردند پس خداوند به [سزاى] گناهانشان [گریبان] آنان را گرفت و خدا سخت کیفر است (۱۱)
پیام ها:
۱- بعد از بیان کلّیات، بیان نمونه ها لازم است. «کفروا… کدأب آل فرعون»
۲- تکیه بر قدرت مادّى، مال و اولاد، شیوه ى فرعون است. «کدأب آل فرعون»
۳- تاریخ و تجربه ى گذشتگان، بهترین درس است. «کدأب آل فرعون…»
فرعون و آل فرعون که قهرمان قدرت و زور بودند، در برابر قهر خداوند نتوانستند لحظه اى مقاومت کنند، شما به این مال و قدرت اندک خود ننازید.
۴- گاهى نقش اطرافیان طاغوت از خود طاغوت کمتر نیست. «کدأب آل فرعون»
۵ – گناه بد است، ولى بدتر از آن عادت به گناه و روحیّه ى گناه است. «کدأب آل فرعون و…»
۶- خصلت ها، شیوه ها واعمال وگناهان مشابه، جزا و پاداش مشابه دارد. «کدأب آل فرعون»
۷- عامل هلاکت امّت ها، گناهان آنان بوده است. «فأخذهم اللّه بذنوبهم»
۸ – آنجا که گناه جزو روحیّه و عادت شد، عقوبت پروردگار سخت است. «کدأب… شدید العقاب»
تفسیر آیه ۱۲ سوره آل عمران:
قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَتُحْشَرُونَ إِلَى جَهَنَّمَ وَبِئْسَ الْمِهَادُ ﴿۱۲﴾به کسانى که کفر ورزیدند بگو به زودى مغلوب خواهید شد و [سپس در روز رستاخیز] در دوزخ محشور مى شوید و چه بد بسترى است (۱۲)
نکته ها:
چنانکه در تفاسیر مجمع البیان وکبیر ومراغى آمده است: وقتى مسلمانان در سال دوّم هجرى در جنگ بدر پیروز شدند، گروهى از یهود گفتند: این پیروزى نشانه ى صدق محمّد صلى الله علیه وآله است، چون در تورات آمده است: او بر دشمنانش پیروز مى شود. گروهى دیگر از یهود گفتند: عجله نکنید، شاید در جنگ هاى دیگر شکست بخورد. وقتى در سال سوّم، جنگ اُحد پیش آمد ومسلمانان شکست خوردند، این گروه از یهودیان خوشحال شدند.
آیه نازل شد که زود قضاوت نکنید، در آینده ى نزدیک شما شکست مى خورید. طولى نکشید که مسلمانان، یهود بنى قریظه و بنى نضیر مدینه را درهم شکستند و در فتح مکّه نیز مشرکان را از بین بردند.
پیام ها:
۱- دلدارى مؤمنان و تهدید کفّار، نشانه رهبرى صحیح و ایمان به هدف است. «قل للذین کفروا ستغلبون»
۲- یکى از معجزات قرآن، پیشگویى هاى صادق آن است. «ستغلبون»
۳- حق، پیروز و کفر، محکوم به شکست است. «ستغلبون»
۴- با شایعات وتبلیغات دشمن، برخورد کنید. «ستغلبون»
۵ – از شکست هایى نگران باشید که به جهنّم منتهى مى شود، والاّ در هر جنگى احتمال شکست وجود دارد. «ستغلبون وتحشرون الى جهنّم»
تفسیر آیه ۱۳ سوره آل عمران:
قَدْ کَانَ لَکُمْ آیَهٌ فِی فِئَتَیْنِ الْتَقَتَا فِئَهٌ تُقَاتِلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَأُخْرَى کَافِرَهٌ یَرَوْنَهُمْ مِثْلَیْهِمْ رَأْیَ الْعَیْنِ وَاللَّهُ یُؤَیِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ یَشَاءُ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَعِبْرَهً لِأُولِی الْأَبْصَارِ ﴿۱۳﴾قطعا در برخورد میان دو گروه براى شما نشانه اى [و درس عبرتى] بود گروهى در راه خدا مى جنگیدند و دیگر [گروه] کافر بودند که آنان [=مؤمنان] را به چشم دو برابر خود مى دیدند و خدا هر که را بخواهد به یارى خود تایید مى کند یقینا در این [ماجرا] براى صاحبان بینش عبرتى است (۱۳)
نکته ها:
این آیه مربوط به جنگ بدر است که دو گروهِ مسلمانان و کفّار در برابر یکدیگر قرار گرفتند. در این نبرد تعداد مسلمانان سیصد وسیزده نفر بود که هفتاد وهفت نفر آنها از مهاجرین و دویست وسى وشش نفر از انصار بودند. پرچمدار مهاجرین حضرت على علیه السلام و پرچمدار انصار سعدبن عباده بود. مسلمانان هفتاد شتر، دو اسب، شش زره و هشت شمشیر داشتند، ولى لشکر کفر بیش از هزار رزمنده و صد اسب سوار داشت. مسلمانان در آن جنگ با دادن بیست ودو شهید – ۱۴ نفر از مهاجرین و۸ نفر از انصار – بر دشمن کافر با ۷۰ کشته و۷۰ اسیر پیروز شدند.
جنگ بدر با پیش بینى قبلى انجام نشد. هدف، مصادره اموال کفّار به تلافى مصادره ى اموال مسلمین مهاجر از مکّه بود که به جنگ و برخورد نظامى انجامید. «فى فئتین التقتا»
سؤال: در این آیه مى خوانیم که کفّار، مسلمانان را دو برابر دیدند؛ «یرونهم مثلیهم» در حالى که در آیه ۴۴ سوره انفال مى خوانیم: مسلمانان در چشم کفّار کم جلوه کردند؛ «یقلّلکم فى اعینهم» چگونه چنین چیزى ممکن است؟
پاسخ: در آغاز جنگ، مسلمین را کم دیدند تا جرأت هجوم پیدا کنند و از کفّار مکّه کمک نخواهند، ولى در هنگام جنگ، آنان را زیادى دیدند و خود را باختند. بنابراین کم دیدن و زیاد دیدن در دو مرحله و دو زمان بود، لذا تناقضى نیست.[۱]
۱) تفسیر صافى.
پیام ها:
۱- هدف جنگ باید خدا و دین خدا باشد. «فى سبیل اللّه»
۲- رزمندگان مسلمان داراى یک هدف هستند. «فئه تقاتل فى سبیل اللّه» (ولى رزمندگان کافر هرکدام براى هدفى به جنگ آمده اند.)
۳- آنجا که خدا بخواهد دیدها، برداشت ها و افکار عوض مى شود. با همین چشم همین جمعیّت را دو برابر مى بیند. «یرونهم مثلیهم رأى العین»
۴- یکى از امدادهاى غیبى، ایجاد رُعب در دل دشمنان است. «یرونهم مثلیهم… و اللّه یؤیّد»
۵ – جنگ بدر نشان داد که اراده خداوند بر اراده خلق غالب، و تنها امکانات مادّى، عامل پیروزى نیست. «یؤیّد بنصره من یشاء»
۶- گرچه خداوند هر کس را بخواهد یارى مى کند؛ «من یشاء» ولى شرط یارى آن است که مردم در مقام نصرت دین او بپاخیزند.[۱] «فى سبیل اللّه»
۷- هدف از بیان تاریخ باید عبرت و پندگیرى باشد. «لعبره»
۸ – گرچه حوادث براى همه مایه ى پند و عبرت است؛ «کان لکم آیه» ولى درس گرفتن از نشانه ها، بصیرت وبینش مى خواهد. «لعبره لأولى الأبصار»
۹- کسانى که از جنگ بدر درس نگیرند، صاحب بصیرت نیستند. «لعبرهلاولى الابصار»
۱) در جاى دیگر نیز مى فرماید: «ان تنصروا اللّه ینصرکم» محمّد، ۷٫
تفسیر آیه ۱۴ سوره آل عمران:
زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَالْبَنِینَ وَالْقَنَاطِیرِ الْمُقَنْطَرَهِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّهِ وَالْخَیْلِ الْمُسَوَّمَهِ وَالْأَنْعَامِ وَالْحَرْثِ ذَلِکَ مَتَاعُ الْحَیَاهِ الدُّنْیَا وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ ﴿۱۴﴾دوستى خواستنیها[ى گوناگون] از زنان و پسران و اموال فراوان از زر و سیم و اسبهاى نشاندار و دامها و کشتزار[ها] براى مردم آراسته شده [لیکن] این جمله مایه تمتع زندگى دنیاست و [حال آنکه] فرجام نیکو نزد خداست (۱۴)
نکته ها:
«قَناطیر» جمع «قِنطار» به معناى مال زیاد است وآمدن کلمه ى «مُقَنطره» به دنبال آن، براى تأکید بیشتر است. نظیر اینکه بگوییم: آلاف و اُلوف، هزاران هزار.
«خَیل» به معناى اسب و اسب سوار، هردو آمده است و «مُسَوّمه» یعنى نشاندار. اسب هایى که به خاطر زیبایى اندام و یا تعلیمى که مى دیدند، داراى برجستگى هاى خاصّى مى شدند، به آنها «خَیل مُسوّمه» مى گفتند.
جلوه کردن دنیا در نظر انسان، گاهى از طریق خیالات شخصى و گاهى از سوى شیطان و گاهى از جانب اطرافیان متملّق صورت مى گیرد. از طریق اوهام شخصى: «یحسبون انّهم یُحسِنون صُنعاً»[۱] و «فرَآه حسَناً»[۲] و از سوى شیطان: «زُیّن لهم الشیطان اعمالهم»[۳] و از طرف اطرافیان متملّق «زُیّن لفرعون سوء عمَله»[۴]
مصادیق جلوه هاى دنیا که در آیه ذکر شده، با توجّه به زمان نزول آیه است و مى تواند در هر زمانى مصادیق جدیدى داشته باشد. طلا و نقره، کنایه از ثروت اندوزى، و اسب کنایه از مرکب و وسیله ى نقلیّه است.
سؤال: با اینکه خداوند زینت بودن مال و فرزند را پذیرفته است؛ «المال و البنون زینه الحیوه الدنیا»[۵] پس چرا این آیه در مقام انتقاد است؟
پاسخ: زینت بودن چیزى، غیر از دلبستگى به آن است. در این آیه انتقاد از دلبستگى شدید است که از آن به «حبّ الشهوات» تعبیر مى کند.
کلمه ى «بَنین» شامل دختران نیز مى شود، نظیر اینکه مى گوییم: عابرین محترم از پیاده رو حرکت کنند که شامل زنان عابر نیز مى شود.
امام صادق علیه السلام با استناد به «حبّ الشهوات من النساء…» فرمودند: مردم در دنیا و آخرت از چیزى بیشتر از زنان لذّت نمى برند… اهل بهشت نیز بیش از هر چیز به نکاح تمایل دارند تا خوردنى ها و آشامیدنى ها.[۶]
این روایت دلیل تقدّم «النساء» را بر دیگر موارد بیان مى کند.
۱) کهف، ۱۰۴٫
۲) فاطر، ۸٫
۳) انعام، ۴۳٫
۴) غافر، ۳۷٫
۵) کهف، ۴۶٫
۶) کافى، ج ۵، ص ۳۲۱٫
پیام ها:
۱- علاقه ى طبیعى به مادّیات، در نهاد هر انسانى وجود دارد، آنچه خطرناک است فریب خوردن از زینت ها وجلوه هاى آن، وعدم کنترل دلبستگى هاست. «زُیّن للنّاس…»
۲- جلوه ى دنیا براى مردمِ عادّى است، نه افراد فرزانه.[۱] «زُیّن للناس»
۳- علاقه ى بیش از حدّ به زن وفرزند، بیش از هر چیز مایه ى دلبستگى انسان به دنیا مى گردد. «حبّ الشهوات من النساء والبنین»
۴- مراقب باشیم که زینت ها وجلوه هاى دنیا، مقدّمه ى غفلت از آخرت است. «زُیّن للناس… واللّه عنده حسن المآب»
۵ – یکى از عوامل بد عاقبت شدن، شیفتگى و دلبستگى به دنیاست. زیرا عاقبت نیکو تنها نزد خداست. «زُیّن للناس… واللّه عنده حسن المآب»
۶- یکى از شیوه هاى تربیتى، تحقیر مادّیات و بیان عظمت معنویات است. «ذلک متاع الحیوه الدنیا واللّه عنده حسن المآب»
۷- بهترین راه براى کنترل علائق مخرّب، مقایسه آن با الطاف جاودانه ى الهى است. «واللّه عنده حسن المآب»
۱) در نظر همسر فرعون که فرزانه ى تاریخ است، کاخ و طلاى او بى ارزش است. «نجّنى من فرعون و عمله». تحریم، ۱۱٫
تفسیر آیه ۱۵ سوره آل عمران:
قُلْ أَؤُنَبِّئُکُمْ بِخَیْرٍ مِنْ ذَلِکُمْ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَأَزْوَاجٌ مُطَهَّرَهٌ وَرِضْوَانٌ مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ ﴿۱۵﴾بگو آیا شما را به بهتر از اینها خبر دهم براى کسانى که تقوا پیشه کرده اند نزد پروردگارشان باغهایى است که از زیر [درختان] آنها نهرها روان است در آن جاودانه بمانند و همسرانى پاکیزه و [نیز] خشنودى خدا [را دارند] و خداوند به [امور] بندگان [خود] بیناست (۱۵)
نکته ها:
در آخرین جمله از آیه قبل خواندیم که عاقبتِ نیک نزد خداوند است؛ «واللّه عنده حسن المآب» این آیه سیمایى از بهشت نیکوکاران را ترسیم مى کند.
پیام ها:
۱- در دعوت مردم به حق، آنان را به مقایسه ى دنیا و آخرت دعوت کنیم. «قل أؤنبّئکم بخیر…»
۲- دوام و ثباتِ بهشت، و رضایت خداوند کجا و لذائد موقّت و ناپایدار دنیا کجا؟ «ذلک متاع الحیوه الدنیا… قل أونبّئکم»
۳- افراد با تقوا، شیفته ى زرق و برق دنیا نمى شوند. «متّقین» در این آیه، در مقابل «ناس» در آیه ى قبل بکار رفته است.
۴- ملاک رسیدن به نعمت هاى آخرت، تقوى است. «للذین اتقوا»
۵ – تشویق باید هماهنگ با خواسته هاى طبیعى وفطرى باشد. «انهار، ازواج، خالدین»
۶- پاکدامنى و پاکیزگى، برترین ارزش است. «أزواج مطهره»
۷- لذّت هاى متّقین تنها محدود به لذایذ مادّى نیست، رضایت الهى بالاترین لذّت معنوى است. «رضوان من اللّه»
۸ – ادّعاى تقوى را کم کنیم، خداوند بصیر و داناست. «واللّه بصیر بالعباد»
