تفسیر قرآن کریم صفحه ۵۲ – آیات ۱۶ تا ۲۲ سوره آل عمران
موضوع: تفسیر قرآن کریم
عنوان: صفحه ۵۲
سوره: آل عمران
نوع تفسیر: تفسیر نور
متن تفسیر:
تفسیر آیه ۱۶ سوره آل عمران:
الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا إِنَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ ﴿۱۶﴾همان کسانى که مى گویند پروردگارا ما ایمان آوردیم پس گناهان ما را بر ما ببخش و ما را از عذاب آتش نگاه دار (۱۶)
پیام ها:
۱- متّقین، همواره در انابه و دعا هستند. «یقولون»
۲- ایمان، زمینه ى عفو الهى است. «آمنّا فاغفرلنا»
۳- عفو، از شئون ربوبیّت و لازمه ى تربیت است. «ربّنا… فاغفرلنا»
۴- ترس از قهر و عذاب خداوند، از نشانه هاى تقواست. «قنا عذاب النار»
۵ – به کارهاى خوبتان اعتماد نکنید. با آنکه اهل تقوا هستید، باز هم از قهر الهى باید ترسید. «قنا عذاب النار»
تفسیر آیه ۱۷ سوره آل عمران:
الصَّابِرِینَ وَالصَّادِقِینَ وَالْقَانِتِینَ وَالْمُنْفِقِینَ وَالْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحَارِ ﴿۱۷﴾[اینانند] شکیبایان و راستگویان و فرمانبرداران و انفاق کنندگان و آمرزشخواهان در سحرگاهان (۱۷)
نکته ها:
افراد با تقوى داراى ویژگى هاى ذیل هستند:
۱- صبر در برابر مشکلات، صبر بر ترک گناهان و صبر بر انجام واجبات.
۲- صداقت در گفتار و رفتار.
۳- خضوع وفروتنى در انجام دستورات، بدون غرور و خود برتربینى.
۴- انفاق از هر چه خداوند به آنان روزى کرده است.
۵ – مناجات هاى سحرى و آمرزش خواهى از خداوند. آرى! سحر مناسب ترین زمان براى دعاست.[۱]
در برخى روایات آمده است: اگر کسى یکسال به طور مداوم، در قنوت نماز شب هفتاد مرتبه استغفار کند، مشمول این آیه مى شود.[۲]
ابى بصیر از امام صادق علیه السلام درباره ى «المستغفرین بالسحار» پرسید، حضرت فرمودند: رسول خداصلى الله علیه وآله در نماز وتر هفتاد مرتبه استغفار مى کرد.[۳]
مفضل بن عمر مى گوید به امام صادق علیه السلام عرض کردم: نماز شب من فوت مى شود و من بعد از نماز صبح آن را قضا مى کنم؟ حضرت فرمودند: اشکالى ندارد، ولى آن را براى خانواده ات آشکار نکن، چون آن را سنّت مى پندارند و در این صورت عمل به گفتار خداوند: «المستغفرین بالاسحار» را ابطال مى کند.[۴]
۱) امام صادق علیه السلام فرمود: مراد از استغفار در سحر، نماز در آن وقت است. تفسیر مجمع البیان.
۲) تفسیر اطیب البیان ؛ من لایحضر، ج ۱، ص ۳۰۹٫
۳) تهذیب الاحکام، ج ۲، ص ۱۲۰٫
۴) مستدرک، حدیث ۳۲۵۹٫
پیام ها:
۱- هم رسیدگى به خلق، هم عبادت خالق. «والمنفقین و المستغفرین بالاسحار»
۲- تقوا به معناى انزوا، بى خبرى و گوشه گیرى نیست، متقّى باید جامع کمالات باشد. «الصابرین والصادقین و…»
تفسیر آیه ۱۸ سوره آل عمران:
شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَائِکَهُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ ﴿۱۸﴾خدا که همواره به عدل قیام دارد گواهى مى دهد که جز او هیچ معبودى نیست و فرشتگان [او] و دانشوران [نیز گواهى مى دهند که] جز او که توانا و حکیم است هیچ معبودى نیست (۱۸)
نکته ها:
خداوند با ایجاد نظام واحد در هستى، بر یگانگى ذات خود گواهى مى دهد، یعنى هماهنگى و نظم موجود در آفرینش، همه گواه بر حاکمیّت قدرتى یگانه بر هستى است، چنانکه در دعاى صباح مى خوانیم: «یا مَن دلّ على ذاته بذاته»
آفتاب آمد دلیل آفتاب گر دلیلت باید از وى رُخ متاب
امام باقرعلیه السلام فرمودند: مراد از «اولوا العلم» در آیه، انبیا واوصیا هستند.[۱]
هر کجا تعدّد هست، محدودیّت نیز هست. خانه ى بى حدّ نمى تواند بیش از یکى باشد. اگر گفتیم: فلان چراغ، نور بى نهایت دارد، جایى براى چراغ دوّم باقى نمى ماند. خدا بى نهایت است، زیرا اگر نهایت داشته باشد به نیستى برمى خورد و هیچ بى نهایتى قابل تعدّد نیست، لذا خداوند قابل تعدّد نیست واو یکتاست.
۱) تفسیر نورالثقلین.
پیام ها:
۱- شهادت عملى، بهترین نوع شهادت است. هماهنگى در میان آفریده ها، بهترین نمونه ى گواهى بر یکتایى خداست. «شهد اللّه انّه لااله الاّ هو»
۲- راه ایمان به خدا، علم است وعلم واقعى، انسان را با سرچشمه هستى آشنا مى کند. «واولوا العلم»
۳- دانشمندان، در کنار فرشتگان قرار مى گیرند. «والملائکه واولوا العلم»
۴- عدل الهى، در کنار توحید مطرح است. بر خلاف دیگر قدرتمندان که هر کجا احساس یکتایى و نداشتن رقیب و شریک کنند، زور مى گویند، او یکتایى است که به پا دارنده ى عدل است. «لااله الاّ اللّه… قائماً بالقسط»
تفسیر آیه ۱۹ سوره آل عمران:
إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ وَمَا اخْتَلَفَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ إِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیًا بَیْنَهُمْ وَمَنْ یَکْفُرْ بِآیَاتِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسَابِ ﴿۱۹﴾در حقیقت دین نزد خدا همان اسلام است و کسانى که کتاب [آسمانى] به آنان داده شده با یکدیگر به اختلاف نپرداختند مگر پس از آنکه علم براى آنان [حاصل] آمد آن هم به سابقه حسدى که میان آنان وجود داشت و هر کس به آیات خدا کفر ورزد پس [بداند] که خدا زودشمار است (۱۹)
پیام ها:
۱- ایمان به یگانگى، عدالت، عزّت و حکمت خداوند (که در آیه قبل بود،) زمینه ى تسلیم شدن انسان است. «ان الدّین عند اللّه الاسلام»
۲- لازمه ى تسلیم بودن در برابر خداوند، پذیرش اسلام به عنوان آخرین دین الهى است. «ان الدّین عند اللّه الاسلام»
۳- تجاوز از مرزهاى حق، سبب بروز اختلاف است. «وما اختلف الّذین… بغیاً»
۴- سرچشمه ى بسیارى از اختلافات مذهبى، حسادت ها و ظلم هاست؛ نه جهل و بى خبرى. «من بعد ما جائهم العلم»
۵ – حسد، زمینه ى کفر است. «بغیاً… و من کفر»
۶- کتاب وعلم، به تنهایى سبب نجات نمى گردند. «اوتوا الکتاب، جائهم العلم، من یکفر»
۷- کسانى که آگاهانه ایجاد اختلاف مى کنند، بزودى سیلى مى خورند. «سریع الحساب»
تفسیر آیه ۲۰ سوره آل عمران:
فَإِنْ حَاجُّوکَ فَقُلْ أَسْلَمْتُ وَجْهِیَ لِلَّهِ وَمَنِ اتَّبَعَنِ وَقُلْ لِلَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ وَالْأُمِّیِّینَ أَأَسْلَمْتُمْ فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَیْکَ الْبَلَاغُ وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ ﴿۲۰﴾پس اگر با تو به محاجه برخاستند بگو من خود را تسلیم خدا نموده ام و هر که مرا پیروى کرده [نیز خود را تسلیم خدا نموده است] و به کسانى که اهل کتابند و به مشرکان بگو آیا اسلام آورده اید پس اگر اسلام آوردند قطعا هدایت یافته اند و اگر روى برتافتند فقط رساندن پیام بر عهده توست و خداوند به [امور] بندگان بیناست (۲۰)
نکته ها:
اینکه مى گویند: سخن کز دل برآید، لاجرم بر دل نشیند، قانون کلّى نیست. زیرا سخن پیامبر از دل بود، ولى بر دل کفّار نمى نشست. با آنکه حضرت از عمق دل
مى فرمود: «اَسلمتُ وجهى» من با تمام وجود تسلیم خدا هستم، امّا گروهى اعراض مى کردند؛ «وان تولّوا»
محور اصلى دین، اسلام به معناى تسلیم حقّ بودن است که در آیه ى قبل و این آیه چهار بار مطرح شده است. «الاسلام، اسلمت، اسلمتم، اسلموا»
پیام ها:
۱- جدال و محاجّه، از خصلت هاى مخالفان انبیاست. «فان حاجّوک»
۲- ابلاغِ رسالت واستدلال آرى، ولى ستیز با افراد لجوج ممنوع. «فان حاجّوک فقل اسلمتُ»
۳- به مجادلات بى نتیجه و بیهوده، پایان دهید. «فان حاجّوک فقل اسلمتُ»
۴- در گفتگوها، موضع خود ویاران خود را صریح اعلام کنیم. «فان حاجّوک فقل اسلمتُ… ومن اتبعن»
۵ – پیروان واقعى پیامبر، کسانى هستند که تسلیم خدا باشند. «اسلمتُ وجهى و من اتبعن»
۶- آنچه انسان را در برابر گفتگوهاى مغرضانه حفظ مى کند، اتصال به خداوند است. «اسلمت وجهى للّه»
۷- انبیا با تمام وجود و با عشق و نشاط به خدا دل بسته اند. «وجهى للّه»
۸ – توجّه رهبر، باید هم به افراد با فرهنگ باشد و هم به عوام مردم. «اوتوا الکتاب و الامیّین»
۹- کتاب هاى آسمانى، یک سند فرهنگى ارزشمند براى جوامع بشرى است. در آیه مردم به دو دسته تقسیم شده اند؛ فرهنگیان وعوام. «اوتوا الکتاب و الامیّین»
۱۰- هدایت واقعى، در سایه ى تسلیم بودن در برابر خداوند است. «فان اسلموا فقد اهتدوا»
۱۱- انسان در انتخاب راه آزاد است، نه مجبور. «فان اسلموا… و ان تولّوا…»
۱۲- علم و کتاب به تنهایى کافى نیست، چه بسا علم باشد، ولى تسلیم نباشد. «اوتوا الکتاب… وان تولّوا»
۱۳- ما مأمور انجام وظیفه ایم، نه ضامن نتیجه. «انمّا علیک البلاغ»
۱۴- خداوند از طریق پیامبران، با مردم اتمام حجّت مى کند. «فانما علیک البلاغ»
تفسیر آیه ۲۱ سوره آل عمران:
إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِآیَاتِ اللَّهِ وَیَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَیَقْتُلُونَ الَّذِینَ یَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ ﴿۲۱﴾کسانى که به آیات خدا کفر مى ورزند و پیامبران را بناحق مى کشند و دادگستران را به قتل مى رسانند آنان را از عذابى دردناک خبر ده (۲۱)
نکته ها:
در تفسیر کبیر ومجمع البیان وقرطبى مى خوانیم: بنى اسرائیل در اول روز آنهم در یک ساعت، چهل و سه نفر از پیامبران الهى و یکصد و دوازده نفر از آمران به معروف را به درجه ى شهادت رساندند.
البتّه ناگفته پیداست که در زمان پیامبر اسلام صلى الله علیه وآله گروهى که انبیا را شهید کنند نبودند، ولى چون زنده ها به کار نیاکان خود راضى بودند، خداوند در این آیه، کسانى را که به خاطر رضایت قلبى، شریک جرم نیاکان هستند، با خطاب «بشّرهم» مورد انتقاد و تهدید قرار داده است.
سؤال: از شرایط وجوب امر به معروف و نهى از منکر آن است که خطرى در کار نباشد، ولى در این آیه از کسانى که براى نهى از منکر تا پاى جان ایستاده اند، ستایش شده است، علّت چیست؟
پاسخ: اوّلاً: شرایط افراد و نوع معروف ومنکر تفاوت مى کند؛ گاهى منکر، حکومت یزید است که امام حسین علیه السلام براى نهى از آن به کربلا مى رود وشهید مى شود، مى فرماید: هدف من از این حرکت و قیام، امر به معروف و نهى از منکر است، امّا گاهى منکر در این حدّ نیست، بلکه گناهى است که باید میان خطر ومفسده ى گناه و از دست دادن مال وجان وآبرو مقایسه و با توجّه به اهمیّت و اولویّت عمل کرد.
ثانیاً: شاید مراد از کسانى که در این آیه مورد ستایش قرار گرفته اند آنهایى باشند که خود پیش بینى شهادت نمى کردند، ولى ستمکاران آنان را به شهادت رساندند.
پیام ها:
۱- از اعتقادات انحرافى و کفرآمیز، اعمال خطرناکى همانند قتل و کشتار انبیا سر مى زند. «یکفرون بآیات اللّه ویقتلون النبیین…»
۲- در شرایطى، اظهار حقّ لازم است؛ اگرچه به قیمت شهادت انبیا و اولیا باشد.
۳- دشمنان براى حق پوشى، دست به کشتن پیامبران مى زنند. «یقتلون النبیّین»
۴- گاهى طاغوت ها براى کشتن فرزانگان با تبلیغات و شایعات و توجیهات، کار خود را حقّ جلوه مى دهند. «بغیر حقّ»
۵ – نام کسانى که به عدالت دعوت مى کنند وآمرین به معروف وناهیان از منکر، در ردیف انبیا برده شده است. لذا کیفر قاتلان آنان نیز همچون قاتلان پیامبران است. «فبشرهم بعذاب الیم»
تفسیر آیه ۲۲ سوره آل عمران:
أُولَئِکَ الَّذِینَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَهِ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِرِینَ ﴿۲۲﴾آنان کسانى اند که در [این] دنیا و [در سراى] آخرت اعمالشان به هدر رفته و براى آنان هیچ یاورى نیست (۲۲)
پیام ها:
۱- گاهى یک انحراف، تمام اعمال شخص را تباه مى کند. «حبطت اعمالهم»
۲- براى گناهانى همچون پیامبرکُشى، شفاعتى در کار نیست. «ما لهم من ناصرین»
