تفسیر قرآن کریم صفحه ۵۴ – آیات ۳۰ تا ۳۷ سوره آل عمران
موضوع: تفسیر قرآن کریم
عنوان: صفحه ۵۴
سوره: آل عمران
نوع تفسیر: تفسیر نور
متن تفسیر:
تفسیر آیه ۳۰ سوره آل عمران:
یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَهَا وَبَیْنَهُ أَمَدًا بَعِیدًا وَیُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ ﴿۳۰﴾روزى که هر کسى آنچه کار نیک به جاى آورده و آنچه بدى مرتکب شده حاضر شده مى یابد و آرزو مى کند کاش میان او و آن [کارهاى بد] فاصله اى دور بود و خداوند شما را از [کیفر] خود مى ترساند و [در عین حال] خدا به بندگان [خود] مهربان است (۳۰)
نکته ها:
در آیه ى قبل، سخن از علم و قدرت خداوند بود، این آیه نمونه اى از علم و قدرت الهى را بیان مى کند. این آیه شبیه آیه ۴۹ سوره کهف است که مى فرماید: در روز قیامت مردم تمام اعمال خود را در برابر خویش حاضر مى یابند. در تفسیر برهان آمده است که امام سجّاد علیه السلام در هر جمعه در مسجد النبى هنگام موعظه، این آیه را براى مردم تلاوت مى فرمود.
پیام ها:
۱- اعمال انسان محو نمى شود و در قیامت در برابر او حاضر مى گردد. «محضرا»
۲- اعتقاد به حضور عمل در قیامت، مانع گناه است. «محضرا»
۳- گنهکاران، در قیامت از اعمال خود شرمنده اند، امّا چه سود؟ «تودّ لو انّ بینها»
۴- بسیارى از اعمالى که در دنیا مورد علاقه انسان است، در قیامت مورد تنفّر او قرار خواهد گرفت. «تودّ لو انّ بینها و بینه أمداً بعیداً»
۵ – در روز قیامت، پشیمانى سودى ندارد و آرزوها نشدنى است. کلمه (لو) در مورد آرزوهاى نشدنى بکار مى رود. «لو انّ بینها و بینه أمداً بعیداً»
۶- خدا پروایى، مانع گناه است. «یحذّرکم اللّه»
۷- سرچشمه ى هشدارهاى الهى، محبّت و رأفت اوست. «یحذّرکم اللّه نفسه واللّه رؤف بالعباد»
۸ – بیم و امید در کنار هم نقش تربیتى دارند. امید، به تنهایى سبب غرور، وبیم از تنهایى، سبب یأس مى شود. «یحذّرکم اللّه نفسه… واللّه رؤف بالعباد»
۹- لطف و رأفت خداوند شامل حال همه ى بندگان است. «رؤف بالعباد»
تفسیر آیه ۳۱ سوره آل عمران:
قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ وَیَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ ﴿۳۱﴾بگو اگر خدا را دوست دارید از من پیروى کنید تا خدا دوستتان بدارد و گناهان شما را بر شما ببخشاید و خداوند آمرزنده مهربان است (۳۱)
نکته ها:
درباره جایگاه پیامبر ولزوم اطاعت از او، در قرآن مى خوانیم: «مَن یطع الرّسول فقد اطاع اللّه»[۱] هرکس از پیامبر پیروى کند، قطعاً از خدا پیروى کرده است. و در جاى دیگر: «انّ الّذین یبایعونک انّما یبایعون اللّه»[۲] بیعت با تو بیعت با خداست.
شخصى به امام صادق علیه السلام عرض کرد: جانم فدایت، ما فرزندان خود را به نام هاى شما و پدرانتان مى نامیم، آیا براى ما مفید است؟ حضرت فرمودند: مگر دین غیر از محبّت است، خداوند فرموده: «ان کنتم تحبّون اللّه فاتّبعونى»[۳]
۱) نساء، ۸۰٫
۲) فتح، ۱۰٫
۳) تفسیر عیّاشى، ج ۱، ص ۱۶۷٫
پیام ها:
۱- هر ادّعایى با عمل ثابت مى شود.[۱] «ان کنتم تحبّون اللّه فاتّبعونى»
۲- لازمه ى ایمان به خدا، پیروى از اولیاى خداست. «فاتّبعونى» (آرى، اسلام منهاى روحانیّت واقعى، محکوم است.)
۳- هر کس در عمل سست است، در حقیقت پایه ى محبّت او سست است. «تحبّون… فاتّبعونى»
۴- در راه اصلاح جامعه، از عواطف کمک بگیریم. «ان کنتم تحبّون اللّه»
۵ – عمل، سخن و سکوت رسول خدا، حجّت و قابل پیروى است. «فاتبعونى»
۶- پیامبر معصوم است، زیرا فرمان پیروى عام و بى چون وچرا براى غیر معصوم، حکیمانه نیست. «قل… فاتبعونى»
۷- اگر مى خواهید خداوند شما را دوست بدارد، باید از سنّت رسول اللّه پیروى کنید. «فاتّبعونى یحببکم اللّه»
۸ – انسان مى تواند به جایى برسد که رضاى او، رضاى خدا و پیروى از او، پیروى از خدا باشد. «فاتّبعونى یحببکم اللّه»
۹- امتیاز دین الهى بر قوانین بشرى، وجود عنصر محبّت، الگوى عملى و صلاحیّتِ قانون گزار است. «تحبّون… فاتبعونى یحببکم اللّه»
۱۰- بهترین پاداش ها، پاداشِ معنوى است. محبوبیّت نزد خدا ودریافت مغفرت، بهترین پاداش براى مؤمنان است. «یحببکم اللّه»
۱۱- نشانه ى دوستى، سرپوش گذاردن روى بدى ها و برخورد با عفو و رحمت است. «یحببکم… یغفر لکم»
۱۲- کارهاى نیک، مایه ى آمرزش گناهان است. «فاتبعونى… یغفرلکم ذنوبکم»
۱۳- اطاعت وپیروى از پیامبر، موجب دریافت عفو الهى است. «فاتّبعونى… یغفر لکم»
۱) کار با سعى است نى با ادّعالیس للانسان الاّ ما سعى
تفسیر آیه ۳۲ سوره آل عمران:
قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ الْکَافِرِینَ ﴿۳۲﴾بگو خدا و پیامبر [او] را اطاعت کنید پس اگر رویگردان شدند قطعا خداوند کافران را دوست ندارد (۳۲)
نکته ها:
پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله علاوه بر آیات الهى، دستوراتى حکومتى داشت. دستوراتى که به تناسب زمان و مکان و افراد و شرایط تغییر مى کرد. البتّه آنها نیز در پرتو وحى الهى بود، ولى در قرآن مطرح نگردیده بود و معناى اطاعت از رسول در کنار اطاعتِ خداوند، عمل به همان دستورات نبوى است.
پیام ها:
۱- رفتار و گفتار و کردار پیامبر حجّت است، زیرا اطاعت از پیامبر در کنار اطاعت خداست. «اطیعوا اللّه و الرسول»
۲- محبوب شدن یا منفور شدن در نزد پروردگار، به دست خود ماست. «فان تولّوا فانّ اللّه لا یحبّ الکافرین»
۳- سرپیچى از فرمان پیامبر، برابر با کفر است. «انّ اللّه لایحبّ الکافرین»
تفسیر آیه ۳۳ سوره آل عمران:
إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِیمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِینَ ﴿۳۳﴾به یقین خداوند آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر مردم جهان برترى داده است (۳۳)
نکته ها:
در آیه ى قبل، دستور اطاعت از رسول صادر شد، این آیه دلیل آن را گزینشِ خداوند حکیم مى داند که بر اساس برترى آنان بر دیگر مردم در کمالات است.
برگزیدگى انبیا از طریق وحى، علم، ایمان و عصمت است.[۱]
امام باقرعلیه السلام در باره ى «انّ اللّه اصطفى… ذریّه…» فرمودند: ما از آن برگزیدگان و باقیمانده ى آن عترت هستیم.[۲]
۱) کافى، ج ۸، ص ۱۱۷٫
۲) تفسیر عیّاشى، ج ۱، ص ۱۶۸٫
پیام ها:
۱- انسان ها همه در یک سطح نیستند و خداى حکیم، بعضى را برگزیده است تا مسئولیّت سنگین رسالت را بر دوش آنان بگذارد. «انّ اللّه اصطفى»
۲- اوّلین انسان، پیامبر خدا بوده تا بشر هیچ گاه بدون هدایت نماند. «اصطفى آدم»
۳- جریان بعثت، در طول تاریخ بشر استمرار داشته است. «اصطفى آدم و نوحاًو…»
۴- رسالت بعضى از انبیا، جهانى بوده است. «على العالَمین»
تفسیر آیه ۳۴ سوره آل عمران:
ذُرِّیَّهً بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ ﴿۳۴﴾فرزندانى که بعضى از آنان از [نسل] بعضى دیگرند و خداوند شنواى داناست (۳۴)
پیام ها:
۱- در طول تاریخ، دودمان نبوّت از نسل پاکان بوده است. «اصطفى… على العالمین ذریّه…»
۲- بعضى از ویژگى ها وکمالات از طریق وراثت منتقل مى شود. «بعضها من بعض»
۳- خداوند حتّى بر گفتار ورفتار برگزیدگان خود نظارت دارد. «اصطفى… سمیع علیم»
تفسیر آیه ۳۵ سوره آل عمران:
إِذْ قَالَتِ امْرَأَتُ عِمْرَانَ رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَکَ مَا فِی بَطْنِی مُحَرَّرًا فَتَقَبَّلْ مِنِّی إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ ﴿۳۵﴾چون زن عمران گفت پروردگارا آنچه در شکم خود دارم نذر تو کردم تا آزاد شده [از مشاغل دنیا و پرستشگر تو] باشد پس از من بپذیر که تو خود شنواى دانایى (۳۵)
نکته ها:
چنانکه در تفاسیر و کتب روایى آمده است: دو خواهر به نام هاى «حَنّه» و «اشیاع»، که اوّلى همسر «عمران» از شخصیّت هاى برجسته بنى اسرائیل، و دوّمى همسر زکریّاى پیامبر بود، بچّه دار نمى شدند. روزى «حَنّه» زیر درختى نشسته بود، پرنده اى را دید که به جوجه هایش غذا مى دهد. محبّت مادرانه، آتش عشقِ به فرزند را در وجود او شعله ور ساخت، در همان حال دعا کرد و مستجاب شد. از سوى دیگر به شوهرش الهام شد که فرزندش از اولیاى خدا خواهد بود وبیماران را شفا و مردگان را زنده خواهد کرد.
وقتى «حَنّه» حامله شد، پیش بینى کرد آن فرزندى که کارهاى خارق العاده انجام دهد، پسر خواهد بود، لذا نذر کرد که فرزندش خدمتکار بیت المقدّس شود. امّا چون نوزاد به دنیا آمد، دیدند دختر است. آنها فهمیدند که آن الهام الهى در مورد خود مریم نبوده است، بلکه درباره فرزند او خواهد بود.[۱]
۱) کافى، ج ۱، ص ۵۳۵٫
پیام ها:
۱- رشد معنوى زن تا آنجا بالا مى رود که بعد از سالها انتظار، فرزند خود را نذر خدمت خانه خدا مى کند. «امرأت عمران ربّ انّى نذرت لک»
۲- افراد دوراندیش، قبل از تولّدِ فرزند به فکر مسیر خدمات او نیز هستند. «نذرت لک ما فى بطنى محرّراً»
۳- از خود بگذریم و تنها در راه خدا صرف کنیم. «نذرتُ لک»
۴- خدمت در مسجد به قدرى ارزشمند است که اولیاى خدا عزیزان خود را قبل از تولّد نذر آن مى کنند. «نذرت لک…»
۵ – موضوع نذر، تاریخى بس طولانى در ادیان الهى دارد. «ربّ انّى نذرت»
۶- مادر، نوعى ولایت بر فرزند دارد. «نذرت لک ما فى بطنى»
۷- میان گذشت از فرزند و برگزیدگى خداوند رابطه است. «اصطفى… آل عمران… نذرت لک ما فى بطنى محرّراً»
۸ – کسانى در خدمات دینى موفّق ترند که تمام وجود خود را صرف خدمت نمایند، نه بخشى از وقت را. «محرّراً»
۹- خدمت فرزند به مادر، حقّ طبیعى مادر و قابل گذشت است. «محرّرا»
۱۰- اگر عزیزترین ومحبوب ترین چیزها را مى دهید، به فکر قبولى آن نیز باشید. «فتَقبَّل»
تفسیر آیه ۳۶ سوره آل عمران:
فَلَمَّا وَضَعَتْهَا قَالَتْ رَبِّ إِنِّی وَضَعْتُهَا أُنْثَى وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا وَضَعَتْ وَلَیْسَ الذَّکَرُ کَالْأُنْثَى وَإِنِّی سَمَّیْتُهَا مَرْیَمَ وَإِنِّی أُعِیذُهَا بِکَ وَذُرِّیَّتَهَا مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ ﴿۳۶﴾پس چون فرزندش را بزاد گفت پروردگارا من دختر زاده ام و خدا به آنچه او زایید داناتر بود و پسر چون دختر نیست و من نامش را مریم نهادم و او و فرزندانش را از شیطان رانده شده به تو پناه مى دهم (۳۶)
نکته ها:
مادر انتظار داشت فرزندش پسر باشد، تا بتواند خدمتکار بیت المقدّس شود، لذا چون نوزاد دختر به دنیا آمد، با حسرت گفت: پروردگارا! فرزند دخترى زاده ام حال چگونه به نذرم عمل کنم؟ امّا خداوند براى تسلّى خاطر این مادر مى فرماید: آن پسرى که انتظارش را داشتى به خوبى این دختر نیست، زیرا این دختر داراى کمالاتى است و مادرِ پسرى مى شود که او نیز مایه ى برکت خواهد بود، پس بهره ى تو از نسل مبارک چندین برابر خواهد شد.
«مَریم» به معناى «عابده» و«خادمه» است و این نام ۳۴ مرتبه در قرآن آمده است.
پیام ها:
۱- تمایلات انسان مهم نیست، مصلحت و خواست خداوند مهم است. «واللّه اعلم بما وضعت»
۲- گاهى دختر در پاکى و پاکدامنى، به جایى مى رسد که هرگز پسر به آن نمى رسد. «لیس الذکر کالانثى»
۳- حضرت مریم مقام والایى دارد. «لیس الذکر کالاُنثى» مراد از «الاُنثى» زن خاصّى است.
۴- براى فرزندان خود، نام نیکو انتخاب نمایید. «انّى سمّیتها مریم»
۵ – مادر، حقّ نامگذارى فرزند خود را دارد. «انّى سمّیتها»
۶- تغییرات جزیى، شما را از خدا و اهداف عالى دور نکند. با اینکه فرزند بر خلاف تصوّر دختر شد، امّا نام او را مریم که به معناى خادمه است گذاشت. «سمّیتها مریم»
۷- قبل از هر چیز، به فکر سلامتى فرزند از شرّ شیطان باشید. «اعیذها»
۸ – تنها فرزندان بلافصل را در نظر نگیرید وبا دوراندیشى، نسل هاى بعدى را نیز در نظر داشته باشید. «اعیذها بک و ذرّیتها»
۹- براى تأمین سعادت فرزند، تنها به تربیت خود متّکى نباشیم، او را به خدا بسپاریم که توانایى هاى ما محدود وعوامل انحراف زیاد است. «اعیذها بک»
۱۰- مادر مریم، جایگاهى خاص دارد. از بیان نذر او، اخلاص او، نام گذارى او و استعاذه او این برداشت استفاده مى شود. «نذرت لک، سمّیتها، اعیذها بک»
۱۱- شیطان، دشمن دیرینه نسل بشر است. «اعیذها… من الشیطان الرجیم»
تفسیر آیه ۳۷ سوره آل عمران:
فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَأَنْبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا وَکَفَّلَهَا زَکَرِیَّا کُلَّمَا دَخَلَ عَلَیْهَا زَکَرِیَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقًا قَالَ یَا مَرْیَمُ أَنَّى لَکِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ ﴿۳۷﴾پس پروردگارش وى [=مریم] را با حسن قبول پذیرا شد و او را نیکو بار آورد و زکریا را سرپرست وى قرار داد زکریا هر بار که در محراب بر او وارد مى شد نزد او [نوعى] خوراکى مى یافت [مى]گفت اى مریم این از کجا براى تو [آمده است او در پاسخ مى]گفت این از جانب خداست که خدا به هر کس بخواهد بى شمار روزى مى دهد (۳۷)
نکته ها:
کسى که در راه خدا گام بر دارد، دنیاى او نیز تأمین مى شود. مادر مریم فرزندش را براى خدا نذر کرد، خداوند در این آیه مى فرماید: هم جسم او را رشد دادیم و هم سرپرستى مانند زکریّا براى او قرار دادیم و هم مائده آسمانى بر او نازل کردیم.
رزق بى حساب، به معناى نداشتن حساب نیست، بلکه به معناى خارج بودن از محاسبات عمومى است. «یرزق من یشاء بغیر حساب»
حضرت مریم از نظر ظاهرى وجسمى، رشد کامل وخوبى داشت. «فانبتها نباتاً حسناً»
مادرى همانند مریم، محل تربیتى مثل مسجد و سرپرستى همچون زکریّاى پیامبر وبا تغذیه اى بهشتى، محصولش فرزندى چون عیسى مى شود. عوامل مؤثّر در تربیت عبارتند از:
روح پاک مادر. «تقبّلها ربّها بقبول حسن»
جسم سالم. «نباتاً حسناً»
تعلیم و تربیت الهى. «کفّلها زکریّا»
تغذیه پاک. «وجد عندها رزقاً»
در تاریخ آمده است: زمانى قحطى مدینه را فرا گرفت، روزى حضرت فاطمه علیها السلام مقدارى نان وگوشت خدمت پیامبر آورد. پیامبرصلى الله علیه وآله پرسید: در زمان قحطى این غذا کجا بوده است؟ حضرت فرمود: «هو من عنداللّه» پیامبر فرمود: خدا را شکر که تورا مانند مریم قرارداد. آنگاه پیامبر، حضرت على وامام حسن وامام حسین علیهم السلام را جمع کرد واز آن غذا همگى خوردند وبه همسایگان نیز دادند.[۱]
۱) تفسیرروح البیان، ج ۲، ص ۲۹٫
پیام ها:
۱- پذیرش دعا، جلوه اى از ربوبیّت الهى است. «تقبّلها ربّها»
۲- قبولى خداوند درجاتى دارد. خداوند نذر مادر مریم را به بهترین وجه پذیرفت. «بقبول حسن»
۳- کسى که با اخلاص است، خداوند کارش را به نیکى مى پذیرد. «بقبول حسن»
۴- مادر مریم نذر کرد کودکش خادم خانه ى خدا شود، خداوند در پاسخ، پیامبرش را خادم و متکفّل این کودک قرار داد. «کفّلها زکریّا»
۵ – هر که تحت تکفّل انبیا درآید، از شیطان دور مى شود. «اعیذها… من الشیطان الرّجیم… و کفّلها زکریّا»
۶- عبادت، نباید موسمى و مقطعى باشد. «کلّما دخل»
۷- شرط تکفّل، نظارت و تفحّص است. «کفّلها… دخل علیها… انّى لک هذا»
۸ – عبادت، جنگ با شیطان و محلّ عبادت، مِحراب یعنى محلّ نبرد است. «دخل علیها زکریّا المحراب»
۹- رزق پاک درسایه ى عبادت است. «المحراب وجد عندها رزقا»
۱۰- زن مى تواند بدان مقام رسد که پیامبر خدا را به شگفتى وادارد. «اَنّى لکِ هذا»
۱۱- صادر شدن کرامت از اولیاى الهى، کار مشکلى نیست. «هو من عنداللّه»
۱۲- نعمت ها را از او بدانید، نه از تلاش خود. «هو من عنداللّه»
۱۳- خداوند مى تواند خارج از اسباب مادّى روزى بدهد. «هذا من عند اللّه»
۱۴- در شرایط و محیطى سالم، زن و مرد مى توانند با هم سخن بگویند. «انّى لک هذا قالت هو من عنداللّه»
