تفسیر قرآن کریم صفحه ۶۶ – آیات ۱۲۲ تا ۱۳۲ سوره آل عمران
موضوع: تفسیر قرآن کریم
عنوان: صفحه ۶۶
سوره: آل عمران
نوع تفسیر: تفسیر نور
متن تفسیر:
تفسیر آیه ۱۲۲ سوره آل عمران:
إِذْ هَمَّتْ طَائِفَتَانِ مِنْکُمْ أَنْ تَفْشَلَا وَاللَّهُ وَلِیُّهُمَا وَعَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ ﴿۱۲۲﴾آن هنگام که دو گروه از شما بر آن شدند که سستى ورزند با آنکه خدا یاورشان بود و مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند (۱۲۲)
نکته ها:
دو گروه از مسلمانان به نام هاى «بنوسلمه» از قبیله ى اوس و «بنوحارثه» از قبیله ى خزرج، تصمیم گرفتند که از شرکت در جنگ اُحد خوددارى کنند. دلیل سستى این دو گروه را عوامل متعدّدى ذکر کرده اند:
۱- ترس از دشمن که بیش از مسلمانان بودند.
۲- ناراحتى از اینکه چرا در مقام مشورت به رأى ما توجّه نشد و به جاى دامنه اُحد، در شهر سنگر نگرفته اند.
۳- ایراد به اینکه چرا پیامبر اجازه نداد یهودیانِ هم پیمان، به آنان کمک کنند. ولى خداوند با لطف خود این دو گروه را از افتادن به دام گناه و فرار از میدان جنگ نگهداشت و آنان را در ولایت خود حفظ کرد.[۱]
۱) تفسیر مجمع البیان، ذیل آیه.
پیام ها:
۱- خداوند از تصمیمات ما آگاه است و پیامبرش را از افکار مردم آگاه مى سازد. «اذ همّت»
۲- روزهاى سخت و تجربه از آنها را فراموش نکنید. «اذ همّت»
۳- همه ى کسانى که به جبهه جنگ مى روند یکسان نیستند. «طائفتان… ان تفشلا»
۴- وجود عناصر سست بنیاد در جبهه ها، عامل شکست و خطر است. «تفشلا»
۵ – اگر انسان تحت ولایت خدا نباشد، سست مى شود. «ان تفشلا واللّه ولیّهما»
۶- خداوند مؤمنان را به حال خود رها نمى کند و در مواقع حساس دست آنان را مى گیرد. «واللّه ولیّهما»
۷- فکر گناه، اگر به مرحله ى عمل نرسد، انسان را از تحت ولایت الهى خارج نمى کند. «همّت… واللّه ولیّهما»
۸ – یگانه داروى سستى، توکّل بر خداست. که این دارو تنها در دست مؤمنان است. «وعلى اللّه فلیتوکّل المؤمنون»
۹- توکّل بر خداوند، عامل پیروزى است. «همّت… ان تفشلا واللّه ولیّهما و على اللّه فلیتوکّل»
تفسیر آیه ۱۲۳ سوره آل عمران:
وَلَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَأَنْتُمْ أَذِلَّهٌ فَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ ﴿۱۲۳﴾
و یقینا خدا شما را در [جنگ] بدر با آنکه ناتوان بودید یارى کرد پس از خدا پروا کنید باشد که سپاسگزارى نمایید (۱۲۳)
نکته ها:
کلمه «اذلّه» یا به معنى کمبود نیروى انسانى مؤمنان در بدر است و یا به معناى کمبود ساز و برگ جنگى و تدارکات است. یادآورى کمبودها در بدر، اشاره به توانمندى آنان در مقایسه با جنگ اُحد است.
در سه آیه قبل خواندیم که صبر و تقوا، انسان را بیمه مى کند و در این آیه نمونه عملى آن را مجاهدان بدر معرفى مى کند. در آیه ى قبل نیز سخن از توکّل بود و مجاهدان بدر نمونه عملى توکّل هستند. این آیه خطاب به مسلمانان مى فرماید: شما که در بدر نصرت خدا را دیدید، چرا در اُحد به فکر سستى افتادید؟!
پیام ها:
۱- امدادهاى غیبى را در میدان هاى کارزار فراموش نکنید. «نصرکم اللّه ببدر»
۲- نصرت الهى، نشانه ى ولایت الهى بر مؤمنان است. «واللّه ولیّهما… و لقد نصرکم اللّه ببدر»
۳- به خداوند توکّل کنیم که نصرت او را در صحنه هاى جنگ دیده ایم. «وعلى اللّه فلیتوکّل… نصرکم اللّه ببدر»
۴- امدادهاى الهى سرنوشت جنگ را معیّن مى کند، نه عوامل طبیعى. «نصرکم اللّه ببدر و انتم اذلّه»
۵ – هرکس طالب نصرت الهى است، باید تقوا پیشه کند. «نصرکم اللّه… فاتقوا اللّه»
۶- شکر امدادهاى الهى آن است که تقواى الهى پیشه کنیم. «فاتّقوا اللّه… تشکرون»
تفسیر آیه ۱۲۴ سوره آل عمران:
إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنِینَ أَلَنْ یَکْفِیَکُمْ أَنْ یُمِدَّکُمْ رَبُّکُمْ بِثَلَاثَهِ آلَافٍ مِنَ الْمَلَائِکَهِ مُنْزَلِینَ ﴿۱۲۴﴾آنگاه که به مؤمنان مى گفتى آیا شما را بس نیست که پروردگارتان شما را با سه هزار فرشته فرودآمده یارى کند (۱۲۴)
پیام ها:
۱- یکى از وظایف رهبرى، امیدوار کردن مردم و توجّه دادن آنها به امدادهاى غیبى است. «اذ تقول للمؤمنین»
۲- امیدوارى به لطف خداوند براى یک رزمنده ضرورى است. «ألَن یَکفیکم»
۳- ملائکه به فرمان خداوند در خدمت مؤمنان قرار مى گیرند. «یُمِدّکم ربّکم بثلاثه آلاف من الملائکه»
۴- در جهان بینى الهى، زندگى انسان ها با جهان فرشتگان مرتبط است. «یمدّکم…»
۵ – امدادهاى الهى، براساس ربوبیّت اوست. «یُمِدّکم ربّکم»
۶- یکى از اسباب امدادهاى الهى در جبهه ها، نزول فرشتگان است. «یُمِدّکم ربّکم بثلاثه آلاف من الملائکه»
تفسیر آیه ۱۲۵ سوره آل عمران:
بَلَى إِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا وَیَأْتُوکُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هَذَا یُمْدِدْکُمْ رَبُّکُمْ بِخَمْسَهِ آلَافٍ مِنَ الْمَلَائِکَهِ مُسَوِّمِینَ ﴿۱۲۵﴾آرى اگر صبر کنید و پرهیزگارى نمایید و با همین جوش [و خروش] بر شما بتازند همانگاه پروردگارتان شما را با پنج هزار فرشته نشاندار یارى خواهد کرد (۱۲۵)
نکته ها:
در آیه ى قبل، سخن از نزول سه هزار فرشته ى امدادرسان بود و در این آیه، سخن از پنج هزار فرشته ى مخصوص، و این در صورتِ صبر و تقواى رزمندگان است.
ذکر تعداد فرشتگان، نشان مى دهد که قدرت آنان محدود است. همان گونه که از کلمه ى «مُنزَلین» فهمیده مى شود که فرشتگان تحت امر خدا هستند و از پیش خود کارى انجام نمى دهند. و از کلمه «مُسَوّمِین» استفاده مى شود که فرشتگان امدادى، نیروهاى ویژه اى هستند. در صحیفه ى سجّادیه، امام زین العابدین علیه السلام در سلام خود به فرشتگان، براى هر دسته از فرشتگان، مأموریّت خاصّى را بیان مى کند.
[۱]
۱) صحیفه سجّادیه، دعاى سوّم.
پیام ها:
۱- استقامت وتقوا، عامل نزول فرشتگان وامدادهاى غیبى است. «ان تصبروا و تتّقوا… یمددکم ربّکم»
۲- امدادهاى الهى، اختصاص به زمان پیامبر ندارد. «ان تصبرواوتتّقوا… یمددکم ربّکم»
۳- مقاومت همراه با تقوا ارزش دارد وگرنه لجاجت و یکدندگى است. «ان تصبروا و تتّقوا»
۴- از دشمن غافل نشویم که هجوم او خشمگینانه و خروشان است. «یاتوکم من فورهم»
۵ – هرگاه هجوم دشمن بر اهل تقوا شدید باشد، خداوند نیز برامدادهاى خود مى افزاید. «یاتوکم من فورهم… بخمسه آلاف»
تفسیر آیه ۱۲۶ سوره آل عمران:
وَمَا جَعَلَهُ اللَّهُ إِلَّا بُشْرَى لَکُمْ وَلِتَطْمَئِنَّ قُلُوبُکُمْ بِهِ وَمَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ ﴿۱۲۶﴾و خدا آن [وعده پیروزى] را جز مژده اى براى شما قرار نداد تا [بدین وسیله شادمان شوید و] دلهاى شما بدان آرامش یابد و پیروزى جز از جانب خداوند تواناى حکیم نیست (۱۲۶)
پیام ها:
۱- آرامش و امید، نیاز رزمندگان در جبهه هاست. «بُشرى لکم و لتطمئنّ»
۲- تمام مقدّمات مادّى، علمى، روانى و انسانى، بدون اراده ى خداوند کارى از پیش نمى برند. «و ما النّصر الاّ من عنداللّه»
۳- قدرت خداوند همراه با حکمت اوست. لذا ممکن است در مواردى به دلایل خاصّى مسلمانان نیز شکست بخورند. «اللّه العزیز الحکیم»
تفسیر آیه ۱۲۷ سوره آل عمران:
لِیَقْطَعَ طَرَفًا مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْ یَکْبِتَهُمْ فَیَنْقَلِبُوا خَائِبِینَ ﴿۱۲۷﴾تا برخى از کسانى را که کافر شده اند نابود کند یا آنان را خوار سازد تا نومید بازگردند (۱۲۷)
نکته ها:
کلمه ى «طَرف» به معناى انتهاى یک چیز است، نه گوشه ى آن. بنابراین آیه مى فرماید: امدادهاى غیبى ما براى آن است که ریشه ى بعضى از کفّار قطع شود. البتّه بعضى مفسّران، «طَرف» را به معناى اَشراف گرفته اند. یعنى هدف جنگ بدر، نابودى اَشراف کفّار بود. نظیر آیه ى «فقاتلوا ائمّه الکفر»[۱]
ناامیدى بر دو گونه است؛ اگر کسى از اوّل ناامید باشد مى گویند: «یأس» دارد، ولى اگر بعد از امیدوارى، ناامید شود مى گویند: «خائب» است.[۲]
جنگ در اسلام، گاه دفاعى است و براى خنثى کردن تهاجم دشمن و گاه ابتدایى و آغازگرانه است.
۱) توبه، ۱۲٫
۲) تفسیر اطیب البیان و التحقیق فى کلمات القرآن.
پیام ها:
۱- سران کفر، یا باید به کلّى ریشه کن شوند و یا خوار و ذلیل و مأیوس گردند. با برخوردهاى ضعیف و موسمى و موضعى که به ریشه ى کفر لطمه نمى زند، دل خوش نباشید. «لیقطع طرفاً من الّذین کفروا»
۲- وحدت و قدرت و سیاست و مدیریّت مسلمانان، باید به نوعى باشد که دشمن به ناامیدى کشیده شود. «فینقلبوا خائبین»
تفسیر آیه ۱۲۸ سوره آل عمران:
لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْءٌ أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ أَوْ یُعَذِّبَهُمْ فَإِنَّهُمْ ظَالِمُونَ ﴿۱۲۸﴾هیچ یک از این کارها در اختیار تو نیست یا [خدا] بر آنان مى بخشاید یا عذابشان مى کند زیرا آنان ستمکارند (۱۲۸)
نکته ها:
وقتى رهبرى امّت صداقت کامل دارد، اینگونه عمل مى کند که حتّى آیاتى را که از او سلب مسئولیّت مى کند، با کمال صداقت و شهامت براى مردم باز مى خواند، که خداوند فرمود: تو کاره اى نیستى. در تفاسیر شیعه و سنّى مى خوانیم که در جنگ اُحد هنگامى که دندان پیامبر شکست و خون جارى شد، حضرت فرمود: چگونه این مردم رستگار خواهند شد؟ آیه نازل شد که تو مسئول رستگارى مردم نیستى، ممکن است در آینده مورد عفو قرار بگیرند و ممکن است به حال خود رها شده و مجازات شوند.
پیام ها:
۱- عفو یا عذاب بدست خداوند است. شفاعتِ اولیا هم بدون اذن او صورت نمى گیرد و هرگز پیامبران از پیش خود در برابر خداوند استقلالى ندارند. «لیس لک من الامر شى ء»
۲- راه توبه حتّى براى فراریان از جبهه حقّ و یا کفّارى که بزرگ ترین صدمه را به مسلمانان زده اند، بسته نیست. «او یتوب علیهم»
۳- عذاب مردم بخاطر ظلم و ستم خودشان است. «یعذّبهم فانّهم ظالمون»
تفسیر آیه ۱۲۹ سوره آل عمران:
وَلِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ یَغْفِرُ لِمَنْ یَشَاءُ وَیُعَذِّبُ مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ ﴿۱۲۹﴾و آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است از آن خداست هر که را بخواهد مى آمرزد و هر که را بخواهد عذاب مى کند و خداوند آمرزنده مهربان است (۱۲۹)
نکته ها:
این آیه تأکیدى بر آیه قبل است که مجازات یا عفو، تنها به دست خداوند است. زیرا آفرینش و حاکمیّت تمام هستى در دست اوست. جالب اینکه در آیه، افرادِ مورد قهر یا لطف معیّن نمى شوند، تا غرور یا یأس براى کسى پیدا نشود و همه در حالت خوف و رجا باشند. ناگفته پیداست که عفو یا عذاب، براساس حکمت الهى و وابسته به زمینه هایى است که انسان در خود و یا جامعه بوجود مى آورد.
پیام ها:
۱- حقّ عفو یا کیفر، تنها بدست کسى است که حاکمیّت آسمان ها و زمین براى اوست. «للّه ما فى السموات… یغفر… ویعذّب»
۲- در نظام الهى، اصل برعفو ومغفرت است. «یغفر» بر «یعذّب» مقدّم شده است.
تفسیر آیه ۱۳۰ سوره آل عمران:
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَأْکُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَهً وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ ﴿۱۳۰﴾اى کسانى که ایمان آورده اید ربا را [با سود] چندین برابر مخورید و از خدا پروا کنید باشد که رستگار شوید (۱۳۰)
نکته ها:
این آیه همراه با هشت آیه ى بعد، در میان آیات جنگ اُحد قرار گرفته است. شاید این امر به این جهت باشد که مسائل اخلاقى و اقتصادى، در یک نظام دفاعى مؤثّر است. جامعه اى که افرادش اهل اخلاص و ایثار، و سبقت در کارهاى خیر، و اطاعت از رهبر باشند، در جنگ هم موفّق خواهند بود، ولى جامعه ى پول پرست و بخیل و نافرمان و مصرّ بر ارتکاب گناه، یقیناً شکست خواهد خورد.
آیات تحریم ربا، در چند مرحله و به صورت تدریجى نازل شده است. گام اوّل، انتقاد از رباخوارى یهود بود: «و اخذهم الرّبا وقد نهوا عنه»[۱] گام دوّم این آیه است که منع از رباى چندین برابر مى کند و در گام سوّم، اسلام حتّى یک درهم ربا را تحریم و به منزله ى جنگ با خدا معرّفى کرده است.
۱) نساء، ۱۶۱٫
پیام ها:
۱- ایمان، زیر بناى عمل به دستورات است. «یا ایّها الّذین آمنوا لاتاکلوا الرّبا»
۲- قبل از تحریم ربا، نمونه هاى زشت وبرجسته آن تحریم شد. «اضعافاً مضاعفه»
۳- رعایت تقوى در مسائل اقتصادى بشدّت لازم است. «لا تأکلوا الربا… اتقوا اللّه»
۴- رستگارى با رباخوارى بدست نمى آید، بلکه با تقوا حاصل مى شود. «لا تأکلوا الربا… واتّقوا اللّه لعلکم تفلحون»
۵ – رباخوار، نه در دنیا رستگار است، (به خاطر تشدید اختلافات طبقاتى که منجر به تفرقه و کینه ى محرومان و انفجار آنها مى شود) و نه در آخرت. (به خاطر گرفتارى به قهر خداوند). «لا تأکلوا الربا… لعلّکم تفلحون»
تفسیر آیه ۱۳۱ سوره آل عمران:
وَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی أُعِدَّتْ لِلْکَافِرِینَ ﴿۱۳۱﴾و از آتشى که براى کافران آماده شده است بترسید (۱۳۱)
پیام ها:
۱- رباخوارى یک نوع کفر است. «لا تأکلوا الربا… اعدّت للکافرین»
۲- مسلمان رباخوار، همان عذابى را مى بیند که براى کافر فراهم شده است. «اعدّت للکافرین»
۳- دوزخ، براى کافران فراهم شده و اگر مسلمانانى گرفتار آن شوند، بخاطر تشابه عملى آنان با کفّار است. «اعدّت للکافرین»
۴- دوزخ هم اکنون موجود است. «اعدّت للکافرین» همانگونه که بهشت براى نیکوکاران آماده است. «و أزلفت الجنّه للمتّقین»[۱]
۱) شعراء، ۹۰٫
تفسیر آیه ۱۳۲ سوره آل عمران:
وَأَطِیعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ ﴿۱۳۲﴾خدا و رسول را فرمان برید باشد که مشمول رحمت قرار گیرید (۱۳۲)
نکته ها:
دلیل شکست مسلمانان در جنگ اُحد، نافرمانى از دستور رسول اکرم صلى الله علیه وآله بود. زیرا آن حضرت فرموده بود که منطقه حفاظتى واقع در میان درّه هاى کوه احد را رها نکنند، ولى دسته محافظان بخاطر طمع ورزى و جمع آورى غنائم جنگى بر خلاف دستور، منطقه را رها کردند و دشمن از همان منطقه به مسلمانان ضربه زد.
پیام ها:
۱- دستورات و فرامینِ حکومتى پیامبر صلى الله علیه وآله، همچون فرمان خدا واجب الاطاعه است. «واطیعوا اللّه و الرسول»
۲- رباخوارى، عصیان وطغیان در برابر خدا و رسول است. «لاتاکلوا الربا… واطیعوا اللّه و الرسول»
۳- کسى که بخاطر اطاعت از فرمان خدا و رسول، دست از رباخوارى بر دارد و به مردم رحم کند، مورد رحمت قرار خواهد گرفت. «اطیعوا… تُرحمون»
۴- پیروى از خدا و رسول، رمز نجات از دوزخ است. «اتّقوا النار… واطیعوا اللّه و الرسول»
۵ – نتیجه ى پیروى از خدا و رسول، به خود انسان برمى گردد، نه به خدا و رسول. «لعلّکم تُرحمون»
۶- اطاعت از خدا، بى پاداش نیست، بلکه وسیله و بستر دریافت رحمت اوست. «اطیعوا… لعلکم تُرحمون»
