تفسیر قرآن کریم صفحه ۶۷ – آیات ۱۳۳ تا ۱۴۰ سوره آل عمران
موضوع: تفسیر قرآن کریم
عنوان: صفحه ۶۷
سوره: آل عمران
نوع تفسیر: تفسیر نور
متن تفسیر:
تفسیر آیه ۱۳۳ سوره آل عمران:
وَسَارِعُوا إِلَى مَغْفِرَهٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَجَنَّهٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ ﴿۱۳۳﴾و براى نیل به آمرزشى از پروردگار خود و بهشتى که پهنایش [به قدر] آسمانها و زمین است [و] براى پرهیزگاران آماده شده است بشتابید (۱۳۳)
نکته ها:
گروهى از دانشمندان اسلامى، عقیده دارند که بهشت و دوزخ هم اکنون وجود دارند و یکى از دلایل آنان همین آیات «اُعدّت للمتّقین» یا «اُعدّت للکافرین» است.
آمرزش گناه، کار الهى است و مراد از سرعت به سوى مغفرت، سرعت به سوى کارى است که مغفرت را بدنبال داشته باشد.
در این آیه، کلمه ى «عَرض» به معناى وسعت است، نه کلمه اى در برابر طول.
حضرت على علیه السلام در تفسیر این آیه فرمودند: «سارِعُوا الى اداء الفَرائِض» به انجام تکالیف الهى سرعت کنید.[۱]
۱) تفسیر مجمع البیان.
پیام ها:
۱- سرعت در کار خیر، ارزش آن را بالا مى برد. «سارعوا»
۲- اوّل بخشیده شدن، سپس بهشت رفتن. «مغفره… جنّه»
۳- آمرزش گناه مردم، از شئون ربوبیّت الهى است. «مغفره من ربّکم»
۴- سرعت در توبه، لازم است. «سارعوا الى مغفره»
۵ – لازمه ى سرعت به سوى بهشت متّقین، قرار گرفتن در زمره ى متّقین است. «جنّه… اُعدّت للمتقین»
تفسیر آیه ۱۳۴ سوره آل عمران:
الَّذِینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَالْکَاظِمِینَ الْغَیْظَ وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ ﴿۱۳۴﴾همانان که در فراخى و تنگى انفاق مى کنند و خشم خود را فرو مى برند و از مردم در مى گذرند و خداوند نکوکاران را دوست دارد (۱۳۴)
نکته ها:
این آیه، بدنبال محکوم کردن ربا در آیات قبل، از انفاق و عفو و گذشت و تعاون تمجید مى کند.
یک واقعه ى تاریخى
آورده اند: روزى یکى از خدمتکاران امام سجاد علیه السلام در موقع شستشوى سر و صورت آن حضرت، ظرف آب از دستش افتاد و سر امام علیه السلام را زخمى کرد. امام به او نگاهى کرد. او دریافت که امام ناراحت شده است. بلافاصله گفت: «والکاظمین الغیظ»، امام فرمود: من خشم خود را فرو بردم. او دوباره گفت: «والعافین عن الناس»، امام فرمود: ترا عفو کردم. او گفت: «واللّه یحبّ المحسنین» امام فرمود: تو در راه خدا آزاد هستى.[۱]
امام صادق علیه السلام فرمود: هیچ بنده اى نیست که خشم خود را فرو ببرد، مگر آنکه خداوند عزّت او را در دنیا و آخرت فزونى بخشد. خداوند فرمود: «و الکاظمین الغیظ… و اللّه یحبّ المحسنین» این پاداش فروبردن آن خشم است.[۲]
۱) تفسیر مجمع البیان و روح البیان.
۲) کافى، ج ۲، ص ۱۱۰٫
پیام ها:
۱- تقوا، از انفاق جدا نیست. «اُعدّت للمتّقین الّذین ینفقون…»
۲- انفاق، سخاوت مى خواهد نه ثروت. «فى السرّاء والضرّاء»
۳- نه در حال رفاه از محرومان غافل باشیم، و نه در تنگدستى بگوییم که ما خود گرفتاریم. «فى السرّاء والضرّاء»
۴- متّقین محکوم غرایز نیستند، آنان حاکم ومالک خویشتن اند. «الکاظمین الغیظ»
۵ – تقوا، از سعه ى صدر جدا نیست. «والعافین عن الناس»
۶- متّقى، منزوى نیست، بلکه با مال و اخلاق خوب خود، با مردم معاشرت مى کند. «ینفقون، کاظمین، عافین»
۷- در عفو خطاکار، ایمان او شرط نیست. «والعافین عن الناس»
۸ – کسى که مى خواهد محبوب خدا شود باید از مال بگذرد و خشم وغضب را فرو برد. «واللّه یحبّ المحسنین»
۹- انفاق به محرومان و گذشت از خطاى مردم، از مصادیق احسان و نیکوکارى است. «ینفقون، کاظمین، عافین، محسنین»
تفسیر آیه ۱۳۵ سوره آل عمران:
وَالَّذِینَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَهً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَمَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ وَلَمْ یُصِرُّوا عَلَى مَا فَعَلُوا وَهُمْ یَعْلَمُونَ ﴿۱۳۵﴾و آنان که چون کار زشتى کنند یا بر خود ستم روا دارند خدا را به یاد مى آورند و براى گناهانشان آمرزش مى خواهند و چه کسى جز خدا گناهان را مى آمرزد و بر آنچه مرتکب شده اند با آنکه مى دانند [که گناه است] پافشارى نمى کنند (۱۳۵)
نکته ها:
بعضى مفسّران، مراد از «فاحشه» را زنا ومراد از «ظلم» را سایر گناهان دانسته اند و بعضى دیگر مراد از «فاحشه» را گناهان کبیره و «ظلم» را گناهان صغیره دانسته اند.
در روایات مى خوانیم که بى توجّهى به گناهان گذشته و ترک توبه از آنها، به منزله ى اصرار بر گناه است.[۱]
امام صادق علیه السلام فرمودند: وقتى این آیه نازل شد، ابلیس همه ى یاران خود را جمع کرد و چاره جویى نمود. شیاطین پیشنهاداتى دادند که پذیرفته نشد، وسواس خنّاس گفت: من چاره مى کنم! گفتند: چگونه؟ گفت: به آنها وعده مى دهم و به آرزوها گرفتارشان مى کنم تا دچار گناه شوند و وقتى گرفتار شدند، استغفار را از یاد آنها مى برم.[۲]
۱) هو ان یذنب الذنب فلایستغفر اللّه ولایحدث نفسه بتوبه فذلک الاصرار». کافى، ج ۲، ص ۲۸۷٫
۲) وسائل، ج ۱۱، ص ۶۶٫
پیام ها:
۱- گاهى از افراد متّقى نیز گناه صادر مى شود. «للمتّقین… الّذین اذا فعلوا فاحشه»
۲- خطرناک تر از انجام گناه، غفلت از گناه و بى توجّهى به زشتى آن است. متّقین اگر هم گناه کنند، بلافاصله استغفار مى نمایند. «اذا فعلوا فاحشه… ذکروا اللّه فاستغفروا»
۳- نشانه ى تقوا، توبه فورى از گناه است. «اذا فعلوا فاحشه… ذکروا اللّه فاستغفروا»
۴- یاد خدا، رمز توبه است. «ذکروا اللّه فاستغفروا»
۵ – تا یاد خدا در دل گناهکار زنده است، مى تواند در مدار متقین وارد شود. «اذا فعلوا فاحشه… ذکروا اللّه»
۶- گناه، ظلم به خویشتن است. «ظلموا انفسهم»
۷- تنها خداوند است که گناهان را مى بخشد. «و من یغفر الذنوب الا اللّه»
۸ – متّقى کسى است که اصرار بر گناه نداشته باشد. زیرا اصرار بر گناه، نشانه ى سبک شمردن آن و غفلت از یاد خداست. «ولم یصرّوا على ما فعلوا»
۹- اصرار آگاهانه بر گناه، سبب محرومیّت از مغفرت الهى است. «و من یغفر الذنوب الا اللّه و لم یصرّوا»
تفسیر آیه ۱۳۶ سوره آل عمران:
أُولَئِکَ جَزَاؤُهُمْ مَغْفِرَهٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَجَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِینَ ﴿۱۳۶﴾آنان پاداششان آمرزشى از جانب پروردگارشان و بوستانهایى است که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است جاودانه در آن بمانند و پاداش اهل عمل چه نیکوست (۱۳۶)
نکته ها:
آمدن کلمات «مُتّقین»، «مُحسنین» و «عاملین» در پایانِ سه آیه پى درپى، نشانگر آن است که تقوا یک حالت انزوا و عزلت و تنها کیفیّت روحى نیست، بلکه حضور در صحنه، همراه با عمل و احسان است.
پیام ها:
۱- تا انسان از گناه پاک نشود، شایستگى ورود به بهشت را ندارد. «مغفره…جنّات»
۲- عفو ومغفرت خداوند، براى تربیت انسان است. «مغفره من ربّهم»
۳- تنها با آرزو نمى توان به الطاف خداوند رسید، بلکه کار و عمل لازم است. «نعم اجر العاملین»
تفسیر آیه ۱۳۷ سوره آل عمران:
قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ سُنَنٌ فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَهُ الْمُکَذِّبِینَ ﴿۱۳۷﴾قطعا پیش از شما سنتهایى [بوده و] سپرى شده است پس در زمین بگردید و بنگرید که فرجام تکذیب کنندگان چگونه بوده است (۱۳۷)
نکته ها:
این آیه به اهمیّت جامعه شناسى و کشف اصول عزّت و ذلّت جوامع اشاره دارد. سنّت هایى که در اقوام پیشین وجود داشته، از این قبیل است:
الف: حقّ پذیرى و نجات آنها.
ب: تکذیب حقّ و هلاک آنها.
ج:آزمایشات الهى براى آنها.
د:امدادهاى غیبى براى اهل حق.
ه: فرصت و مهلت به ستمگران.
و: مقاومت مردان خدا و رسیدن به اهداف.
ز: توطئه کفّار و خنثى سازى آن از جانب خداوند.
پیام ها:
۱- قوانین و سنّت هاى ثابتى بر تاریخ بشر حاکم است که شناخت آن، براى امروز بشر مفید است. «قد خلت من قبلکم سنن»
۲- تاریخ گذشتگان، چراغ راه زندگى آیندگان است. «فسیروا… فانظروا»
۳- جهانگردىِ هدفدار و بازدیدِ توأم با اندیشه، بهترین کلاس براى تربیت انسان هاست. «فسیروا… فانظروا»
۴- شما با سایر امّت ها فرقى ندارید. عوامل عزّت یا سقوط همه یکسان است. «فسیروا… فانظروا»
۵ – شناخت رفتار و پایان کار پیشینیان در انتخاب راه مفید است. «فسیروا… فانظروا»
۶- با آگاهى از تاریخ گذشته، مى توانید آینده ى راه خود را پیش بینى کنید. «فسیروا… فانظروا»
۷- حفظ آثار باستانى براى عبرت آیندگان، لازم است. «فسیروا فى الارض»
۸ – بررسى و تحقیق در تحولات تاریخ، لازم است. «فسیروا… فانظروا»
۹- در مطالعه ى تاریخ جلوه ها مهم نیست، پایان کار مهم است. «فسیروا… فانظروا کیف کان عاقبه المکذّبین»
۱۰- کیفرهاى الهى تنها مربوط به قیامت نیست، گاهى در همین دنیا قهر الهى به سراغ گردنکشان مى آید. «عاقبه المکذّبین»
تفسیر آیه ۱۳۸ سوره آل عمران:
هَذَا بَیَانٌ لِلنَّاسِ وَهُدًى وَمَوْعِظَهٌ لِلْمُتَّقِینَ ﴿۱۳۸﴾این [قرآن] براى مردم بیانى و براى پرهیزگاران رهنمود و اندرزى است (۱۳۸)
نکته ها:
کلمه ى «هذا» یا اشاره به آیات ۱۳۰ تا ۱۳۷ است و یا اشاره به سنّت ها و عبرت هاى تاریخ در آیه ى قبل است.
پیام ها:
۱- قرآن، قابل فهم براى همه ى مردم، در هر عصرى است. «بیان للناس»
۲- قرآن، براى همه ى مردم، در همه زمان ها و مکان هاست. «للناس»
۳- جهانگردى هدفدار، از عوامل هدایت است. «سیروا فى الارض…هدى»
۴- با آنکه قرآن براى عموم مردم است، ولى تنها افراد پرهیزگار و متّقى پند پذیر هستند. «موعظه للمتقین»
۵ – روحیّه ى افراد در استفاده و بهره از آیات الهى مؤثّر است. «للمتقین»
تفسیر آیه ۱۳۹ سوره آل عمران:
وَلَا تَهِنُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ ﴿۱۳۹﴾و اگر مؤمنید سستى مکنید و غمگین مشوید که شما برترید (۱۳۹)
نکته ها:
بعد از جنگ اُحد که به خاطر عدم اطاعت از فرماندهى، بر قواى اسلام شکست وارد شد، مسلمانان روحیّه خود را از دست دادند، این آیه نازل شد که مبادا با شکست خود را ببازید، بلکه با ایمان خود را تقویت کنید که برترى با شماست.
پیام ها:
۱- شکستِ موضعى در یک جنگ، نشانه ى شکست نهایى مسلمانان نیست. «ولا تهنوا ولا تحزنوا و انتم الاعلون»
۲- رهبر باید روحیه ها را تقویت کند. «وانتم الاعلون…»
۳- اگر به ایمان و اطاعت برگردید، در جنگ ها به پیروزى خواهید رسید. «وانتم الاعلون ان کنتم مؤمنین»
۴- در سایه ى ایمان، مى توان بر همه جهان غالب شد. «انتم الاعلون ان کنتم مؤمنین»
۵ – پیروزى و شکست ظاهرى ملاک نیست، برترى به خاطر عقاید صحیح و تفکّر سالم اصل است. «وانتم الاعلون ان کنتم مؤمنین»
۶- در جهان بینى مادّى، عامل پیروزى سلاح و تجهیزات است، ولى در بینش الهى، عامل پیروزى ایمان است. «ان کنتم مؤمنین»
تفسیر آیه ۱۴۰ سوره آل عمران:
إِنْ یَمْسَسْکُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ وَتِلْکَ الْأَیَّامُ نُدَاوِلُهَا بَیْنَ النَّاسِ وَلِیَعْلَمَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَیَتَّخِذَ مِنْکُمْ شُهَدَاءَ وَاللَّهُ لَا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ ﴿۱۴۰﴾اگر به شما آسیبى رسیده آن قوم را نیز آسیبى نظیر آن رسید و ما این روزها[ى شکست و پیروزى] را میان مردم به نوبت مى گردانیم [تا آنان پند گیرند] و خداوند کسانى را که [واقعا] ایمان آورده اند معلوم بدارد و از میان شما گواهانى بگیرد و خداوند ستمکاران را دوست نمى دارد (۱۴۰)
نکته ها:
این آیه ضمن دلدارى به مسلمانان، واقعیّتى را بیان مى کند و آن اینکه اگر شما به منظور حقّ و براى هدفى الهى متحمّل ضرر جانى شده اید، دشمنان شما نیز کشته و مجروح داده اند. اگر شما امروز در احد پیروز نشده اید، دشمنان شما نیز دیروز در بدر شکست خورده اند، پس در سختى ها بردبار باشید.
گرچه معمولاً کلمات «شهداء»، «شهید» و«شاهد» در قرآن به معناى «گواه» است، لکن به دلیل شأن نزول و مسأله جنگ و موضوع زخم و جراحت در جبهه، اگر کسى کلمه ى «شهداء» را در این آیه به «کشته شدگان در راه خدا» معنى کند، راه دورى نرفته است.
مسلمانان با توجّه به موارد ذیل باید روحیّه داشته باشند:
الف: «انتم الاعلون» شما بلند مرتبه اید.
ب: «قد مسّ القوم قرح» دشمنان شما نیز زخمى شده اند.
ج: «تلک الایام نداولها» این روزهاى تلخ سپرى مى شود.
د: «و لیعلم اللّه الّذین امنوا» خدا مؤمنان واقعى را از منافقان باز مى شناساند.
ه : «و یتخذ منکم شهدا» خداوند از شما گواهانى را براى آینده تاریخ مى گیرد.
و: «واللّه لایحب الظالمین» خداوند مخالفان شما را دوست ندارد.
امام صادق علیه السلام درباره ى این آیه فرمودند: از روزى که خداوند آدم را آفرید، قدرت و حکومت خدایى و شیطانى در تعارض با یکدیگر بوده اند، امّا دولت کامل الهى با ظهور حضرت قائم علیه السلام تحقّق مى یابد.[۱]
۱) تفسیر عیّاشى، ج ۱، ص ۱۹۹٫
پیام ها:
۱- مسلمانان نباید در صبر وبردبارى از کفّار کمتر باشند. «فقد مسّ القوم قرح مثله»
۲- حوادث تلخ و شیرین، پایدار نیست. «تلک الایام نداولها بین الناس»
۳- در جنگ ها و فراز و نشیب هاى زندگى، اهل ایمان از مدّعیان ایمان باز شناخته مى شوند. «لیعلم اللّه الّذین آمنوا»
۴- خداوند از شما شهیدانى، کشته ى راه حقّ گرفت تا به آسانى از دین خدا دست برندارید. «ویتّخذ منکم شهداء»
۵ – خداوند از خود شما گواهانى گرفت که چگونه نافرمانى از رهبرى موجب شکست مى شود. «ویتّخذ منکم شهداء»
۶- پیروزى موقّت کفّار، نشانه محبّت خداوند به آنان نیست. «اللّه لایحبّ الظّالمین»
۷- حرکت و جریان هاى تاریخى به اراده ى خداوند است. «نداولها»
