تفسیر قرآن کریم صفحه ۶۸ – آیات ۱۴۱ تا ۱۴۸ سوره آل عمران
موضوع: تفسیر قرآن کریم
عنوان: صفحه ۶۸
سوره: آل عمران
نوع تفسیر: تفسیر نور
متن تفسیر:
تفسیر آیه ۱۴۱ سوره آل عمران:
وَلِیُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَیَمْحَقَ الْکَافِرِینَ ﴿۱۴۱﴾و تا خدا کسانى را که ایمان آورده اند خالص گرداند و کافران را [به تدریج] نابود سازد (۱۴۱)
نکته ها:
کلمه ى «تَمحِیص» به معناى پاک نمودن از هرگونه عیب، و «مَحق» به معناى کم شدن تدریجى است.
گویا خداوند در اُحد مى خواست نقاط ضعف مسلمانان را به آنان نشان دهد تا به فکر اصلاح و جبران نقایص بیفتند و براى حرکت هاى بعدى آمادگى لازم را داشته باشند. گاهى شکست هاى سازنده و بیدارگر، از پیروزى هاى خواب آور مطلوب تر است.
پیام ها:
۱- جنگ، میزانى است براى شناسایى افراد پاک از اشخاص پوک. «لیمحّص اللّه»
۲- براى اهل ایمان، شکست یا پیروزى سعادت است. زیرا یا شهادت، یا تجربه، یا غلبه بر دشمن را به دست مى آورد. «لیمحّص اللّه الّذین آمنوا»
۳- رشد و شکوفایى ایمان، محو و سرنگونى کفر، به مرور زمان و در طول تاریخ به دست مى آید.[۱] «لیمحّص… یمحق»
۴- آینده ى تاریخ به سوى محو و نابودى کفر است. «یمحق الکافرین»
۵ – شکست امروز مهم نیست، پایان کار اصل است. «و یمحق الکافرین»
۱) یُمَحّص» دلالت بر استمرار و «یَمحَق» معناى تدریج را با خود دارد.
تفسیر آیه ۱۴۲ سوره آل عمران:
أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّهَ وَلَمَّا یَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِینَ جَاهَدُوا مِنْکُمْ وَیَعْلَمَ الصَّابِرِینَ ﴿۱۴۲﴾آیا پنداشتید که داخل بهشت مى شوید بىآنکه خداوند جهادگران و شکیبایان شما را معلوم بدارد (۱۴۲)
نکته ها:
این آیه، به جهاد و صبر و مقاومت مؤمنان اشاره مى کند. زیرا راه بهشت از طریق صبر و جهاد است. قرآن مى فرماید: «سلام علیکم بما صبرتم»[۱] سلام بر شما اهل بهشت، بخاطر صبر و مقاومتى که داشتید. در این تعبیر لطفى است، نمى گوید سلام بر شما بخاطر حج و روزه و یا خمس و زکات، زیرا انجام هر عملى نیازمند صبر و پایدارى است.
۱) رعد، ۲۴٫
پیام ها:
۱- از امیدها و آرزوهاى باطل دست برداریم. «ام حسبتم»
۲- ایمانِ قلبى کافى نیست، تلاش و عمل نیز لازم است. بهشت را به بها دهند نه بهانه. «ام حسبتم ان تدخلوا الجنه و لما یعلم…»
۳- کلید بهشت، صبر و جهاد است. صبر در برابر مصیبت، معصیت و انجام عبادت و حضور در جبهه ى جهاد اکبر و جهاد اصغر. «و یعلم الصابرین»
۴- صبر و مقاومت، همراه با جهاد لازم است. زیرا شروع جنگ و ادامه ى آن و عوارض و آثار بعد از جنگ، همه و همه نیازمند صبر و بردبارى است. «جاهدوا منکم و یعلم الصابرین»
تفسیر آیه ۱۴۳ سوره آل عمران:
وَلَقَدْ کُنْتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَلْقَوْهُ فَقَدْ رَأَیْتُمُوهُ وَأَنْتُمْ تَنْظُرُونَ ﴿۱۴۳﴾و شما مرگ را پیش از آنکه با آن روبرو شوید سخت آرزو میکردید پس آن را دیدید و [همچنان] نگاه میکردید (۱۴۳)
نکته ها:
در شأن نزول این آیه آورده اند: پس از جنگ بدر که مسلمانان پیروز شدند و عدّه اى نیز به شهادت رسیدند، برخى از افراد مى گفتند: اى کاش ما نیز در جنگ بدر در راه خدا به شهادت مى رسیدیم. ولى همانها در سال بعد در جنگ اُحد پا به فرار گذاشتند که در این آیه مورد انتقاد و سرزنش قرار گرفته اند.
در زیارت شهداى کربلا مى گوییم: اى کاش ما با شما بودیم و به شهادت مى رسیدیم. هیچ فکر کرده ایم که در مقام عمل، ما چه مى کنیم؟!
خوش بود گر مِحَک تجربه آید به میان تا سیه روى شود هر که در او غش باشد
پیام ها:
۱- فریب آرزوهاى خود را نخورید و به هر شعار و شعاردهنده اى اطمینان نکنید. «ولقد کنتم… فقد رایتموه…»
۲- در میدان عمل، مردان آزموده مى شوند. «رایتموه… و انتم تنظرون»
تفسیر آیه ۱۴۴ سوره آل عمران:
وَمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِکُمْ وَمَنْ یَنْقَلِبْ عَلَى عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئًا وَسَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ ﴿۱۴۴﴾و محمد جز فرستاده اى که پیش از او [هم] پیامبرانى [آمده و] گذشتند نیست آیا اگر او بمیرد یا کشته شود از عقیده خود برمى گردید و هر کس از عقیده خود بازگردد هرگز هیچ زیانى به خدا نمى رساند و به زودى خداوند سپاسگزاران را پاداش مى دهد (۱۴۴)
نکته ها:
در تفاسیر آمده است: وقتى در جنگ احد از سوى کفّار سنگى بر پیشانى پیامبر اصابت کرد و خون جارى شد، صدایى بلند شد که محمّد کشته شد. برخى نیز به اشتباه شهادت مَصعب را شهادت پیامبر پنداشتند. این شایعه موجب شادى و روحیه گرفتن کفّار شد و جمعى از مسلمانانِ متزلزل پا به فرار گذاشتند. برخى نیز به فکر گرفتن امان از ابوسفیان فرمانده کفّار افتادند. در برابر این گروه، مسلمانانى با صداى بلند فریاد مى زدند: اگر محمّد هم نباشد راه محمّد و خداى محمّد باقى است، فرار نکنید.[۱]
امام صادق علیه السلام فرمود: حساب قتل از مرگ جداست، وهر شهیدى در آینده تاریخ برگشته ودوباره خواهد مرد. زیرا قرآن مى فرماید:[۲] «کلّ نفس ذائقه الموت»[۳]
۱) زمانى به نوشتن این آیه رسیدم که بنیانگذار جمهورى اسلامى حضرت امام خمینى قدس سره به ملکوت اعلى پیوست و در تشییع پیکر ایشان حدود ده میلیون نفر در تهران شرکت کردند. مسلمانان ایران براساس همین آیه بر پیمان خود استوار ماندند و با انتخاب رهبرى عادل و فقیه؛ «آیهاللّه خامنه اى» با امام و آرمان هاى بلند او تجدید بیعت نمودند.
۲) تفسیر عیّاشى، ج ۲، ص ۱۱۳٫
۳) انبیاء، ۳۵٫
پیام ها:
۱- وظیفه پیامبر، ابلاغ پیام خداست. ما هستیم که باید راهش را ادامه دهیم. «و ما محمّد الاّ رسول»
۲- مگر با مرگِ انبیاى قبل، پیروانشان از دین برگشتند؟! «قد خلت من قبله الرسل…»
۳- جامعه ى اسلامى باید چنان تشکّل و انسجامى داشته باشد که حتّى رفتن رهبر به آن ضربه اى نزند. «أفاِن مات او قتل انقلبتم على اعقابکم»
۴- پیامبر اسلام صلى الله علیه وآله نیز تابع سنّت هاى الهى و قوانین طبیعى همچون مرگ و حیات است. «أفاِن مات او قتل»
۵ – انتشار شایعه، از حربه هاى دشمن است. «مات او قتل» (با توجّه به شأن نزول)
۶- عمر پیامبر محدود است، نه راه او. «افاِن مات او قتل انقلبتم»
۷- فردپرستى ممنوع. راه خدا که روشن شد، آمد و رفت افراد نباید در پیمودن خط الهى ضربه وارد کند. «أفاِن مات او قتل»
۸ – ایمان خود را چنان ثابت و استوار سازید که حوادث تاریخ آن را نلرزاند. «أفاِن مات او قتل»
۹- دست برداشتن از خط انبیا، سقوط و عقب گرد است. «انقلبتم على اعقابکم»
۱۰- کفر مردم، ضررى براى خداوند ندارد. «فلن یضرّاللّه»
۱۱- مقاومت در راه حق، بهترین نوع شکر عملى است که پاداشش با خداست. «سیجزى اللّه الشاکرین»
تفسیر آیه ۱۴۵ سوره آل عمران:
وَمَا کَانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ کِتَابًا مُؤَجَّلًا وَمَنْ یُرِدْ ثَوَابَ الدُّنْیَا نُؤْتِهِ مِنْهَا وَمَنْ یُرِدْ ثَوَابَ الْآخِرَهِ نُؤْتِهِ مِنْهَا وَسَنَجْزِی الشَّاکِرِینَ ﴿۱۴۵﴾و هیچ نفسى جز به فرمان خدا نمیرد [خداوند مرگ را] به عنوان سرنوشتى معین [مقرر کرده است] و هر که پاداش این دنیا را بخواهد به او از آن مى دهیم و هر که پاداش آن سراى را بخواهد از آن به او مى دهیم و به زودى سپاسگزاران را پاداش خواهیم داد (۱۴۵)
پیام ها:
۱- با فرار از جنگ، از مرگ نمى توانید فرار کنید. «انقلبتم على اعقابکم… ما کان لنفس»
۲- مرگ، به دست ما نیست، «کتاباً مؤجّلاً» ولى اراده و هدف به دست ماست. «ومن یرد…»
۳- حال که دنیا و آخرت در برابر ماست، مسیر ابدیّت و رضاى خالق را ادامه دهیم. «من یرد… نؤته منها»
۴- هر نوع انگیزه وعملى بازتاب و عکس العمل مخصوصى دارد. در هر مسیرى گام نهیم به مقصدى خاص خواهیم رسید. «من یرد ثواب الدنیا… و من یرد…»
تفسیر آیه ۱۴۶ سوره آل عمران:
وَکَأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَمَا وَهَنُوا لِمَا أَصَابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَمَا ضَعُفُوا وَمَا اسْتَکَانُوا وَاللَّهُ یُحِبُّ الصَّابِرِینَ ﴿۱۴۶﴾و چه بسیار پیامبرانى که همراه او توده هاى انبوه کارزار کردند و در برابر آنچه در راه خدا بدیشان رسید سستى نورزیدند و ناتوان نشدند و تسلیم [دشمن] نگردیدند و خداوند شکیبایان را دوست دارد (۱۴۶)
نکته ها:
«رِبّیّون» جمع «رِبّى» بر وزن «ملّى» به کسى گفته مى شود که ارتباط و پیوند او با خدا محکم و در دین، دانشمند و مقاوم و با اخلاص باشد.[۱]
۱) تفسیر نمونه.
پیام ها:
۱- تاریخ انبیا همراه با مبارزه است. «وکایّن…»
۲- هنگام احساس ضعف، از زندگى رادمردان تاریخ و مقاومت آنان درس بگیرید. «و کایّن من نبىّ»
۳- جنگ و جهادى حقّ است که زیر نظر رهبر الهى باشد. «قاتل معه»[۱]
۴- تعداد مجاهدان عالم و عارف در تاریخ بسیار است. «کایّن…ربیّون کثیر»
۵ – گرچه همه ى مجاهدان عزیزند، ولى رزمندگان عارف و عالم حساب دیگرى دارند. «ربّیّون»
۶- ایمان به خدا، سرچشمه ى مقاومت است. «ربّیّون… فما وهنوا»
۷- مشکلات نباید عامل سستى وضعف شود، بلکه باید عامل حرکت و تلاش جدیدى گردد. «فما وهنوا لما اصابهم»
۸ – آنچه به انسان روحیّه مى دهد و تحمّل مشکلات را آسان مى کند، در راه خدا بودن آنهاست. «فى سبیل اللّه»
۹- فشارها، مردان خدا را وادار به تسلیم نمى کند. «وما استکانوا»
۱۰- هر چند در بدر پیروز شدید، ولى راه آینده ى شما مسلمانان، راه جهاد و مبارزه است، پس باید صبور و مقاوم باشید. (با توجّه به آیات قبل و بعد)
۱۱- رزمندگانِ بصیر، نه از درون روحیّه خود را مى بازند؛ «فما وهنوا» و نه توان رزمى خود را از دست مى دهند؛ «وما ضعفوا» و نه در اثر فشارها تسلیم مى شوند. «و ما استکانوا»
۱۲- انجام وظیفه و پایدارى بر حقّ مهم است، پیروز بشویم یا نشویم. آیه مى فرماید: «واللّه یحبّ الصابرین» و نفرمود: «یحبّ الفاتحین»
۱) در دعاى ماه رمضان مى خوانیم: «اللّهم ارزقنا قتلاً فى سبیلک تحت رایه نبیّک مع اولیائک»
تفسیر آیه ۱۴۷ سوره آل عمران:
وَمَا کَانَ قَوْلَهُمْ إِلَّا أَنْ قَالُوا رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَإِسْرَافَنَا فِی أَمْرِنَا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ ﴿۱۴۷﴾و سخن آنان جز این نبود که گفتند پروردگارا گناهان ما و زیاده روى ما در کارمان را بر ما ببخش و گامهاى ما را استوار دار و ما را بر گروه کافران یارى ده (۱۴۷)
پیام ها:
۱- یکى از عوامل شکست در جنگ، گناه و اسراف است. رزمندگان مخلص، با استغفار این موانع پیروزى را از بین مى برند. «اغفر لنا ذنوبنا و اسرافنا»
۲- شکستِ خود را به قضا و قدر و یا دیگران نسبت ندهید، به قصورها و تقصیرهاى خود نیز توجّه داشته باشید. «ذنوبنا و اسرافنا»
۳- اوّل استغفار، بعد استنصار. ابتدا طلب آمرزش کنید، سپس از خداوند پیروزى بخواهید. «اغفر لنا… وانصرنا»
۴- بجاى تسلیم در برابر دشمن، در پیشگاه خداوند اظهار ذلّت نمایید. «و ما استکانوا…ربنّا اغفرلنا…»
۵ – صحنه هاى جهاد و جنگ، انسان را به سوى دعا و استغفار مى کشاند. «و ما کان قولهم الا ان قالوا ربّنا اغفر لنا»
۶- مردان خدا، نصرت و یارى خدا را براى نابودى کفر مى خواهند، نه براى کسب افتخار خود. «وانصرنا على القوم الکافرین»
۷- بر لطف خداوند تکیه کنید، نه بر نفرات خود. «ربّیون کثیر… ربّنا… انصرنا»
تفسیر آیه ۱۴۸ سوره آل عمران:
فَآتَاهُمُ اللَّهُ ثَوَابَ الدُّنْیَا وَحُسْنَ ثَوَابِ الْآخِرَهِ وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ ﴿۱۴۸﴾پس خداوند پاداش این دنیا و پاداش نیک آخرت را به آنان عطا کرد و خداوند نیکوکاران را دوست دارد (۱۴۸)
نکته ها:
ممکن است مراد از پاداش دنیوىِ رزمندگان، ثابت قدمى و پیروزى، و مراد از ثواب آخروى آنان، مغفرتِ گناهان باشد.
پیام ها:
۱- میان پاداش هاى دنیوى و اخروى تفاوت فراوان است. «و حسن ثواب الاخره» در بهره هاى دنیوى، تلخى هایى نیز وجود دارد، ولى ثواب آخرت، به تمامى نیکى وخیر است.
۲- دعا، جهاد، صبر، استغفار، ایمان و توکّل به خداوند که در آیات قبل آمده بود، از عوامل محبوبیّت نزد خداوند است. «واللّه یحب المحسنین»
