تفسیر قرآن کریم صفحه ۶۹ – آیات ۱۴۹ تا ۱۵۳ سوره آل عمران
موضوع: تفسیر قرآن کریم
عنوان: صفحه ۶۹
سوره: آل عمران
نوع تفسیر: تفسیر نور
متن تفسیر:
تفسیر آیه ۱۴۹ سوره آل عمران:
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تُطِیعُوا الَّذِینَ کَفَرُوا یَرُدُّوکُمْ عَلَى أَعْقَابِکُمْ فَتَنْقَلِبُوا خَاسِرِینَ ﴿۱۴۹﴾اى کسانى که ایمان آورده اید اگر از کسانى که کفر ورزیده اند اطاعت کنید شما را از عقیده تان بازمى گردانند و زیانکار خواهید گشت (۱۴۹)
نکته ها:
در شأن نزول این آیه مى خوانیم که در جنگ اُحد، وقتى که مسلمانان شکست خوردند، رهبر منافقان عبداللَّه بن اُبىّ فریاد زد: به برادران مشرک ملحق شوید و همان بت پرستى را ادامه دهید.[۱]
۱) تفسیر مجمع البیان و نورالثقلین.
پیام ها:
۱- خطر ارتداد و انحراف در کمین مؤمنان است. «الّذین آمنوا…یردّوکم على اعقابکم»
۲- در فراز و نشیب ها، مراقب تبلیغات و وسوسه هاى دشمن باشید، مبادا کم کم به آنان گرایش پیدا کنید. «ان تطیعوا الّذین کفروا»
۳- کفر پس از ایمان، ارتجاع وسقوط است. «على اعقابکم… خاسرین»
۴- خسارت واقعى، به هدر دادن سرمایه هاى ایمانى، فکرى و روحى است، از دست دادن بهشت و گرفتن دوزخ است. «فتنقلبوا خاسرین»
۵ – شکست در میدان جنگ خسارت نیست، شکست اعتقادى و ارتداد، خسارتى بس بزرگ است. «فتنقلبوا خاسرین»
تفسیر آیه ۱۵۰ سوره آل عمران:
بَلِ اللَّهُ مَوْلَاکُمْ وَهُوَ خَیْرُ النَّاصِرِینَ ﴿۱۵۰﴾آرى خدا مولاى شماست و او بهترین یارى دهندگان است (۱۵۰)
نکته ها:
در آیه قبل سخن از اطاعت کفّار بود، نه مولى گرفتن آنان، که این آیه مى گوید: خداوند مولاى شماست، پس معلوم مى شود هر کس کفّار را اطاعت کند، در حقیقت آنان را مولى گرفته است.
انگیزه ى ارتداد و اطاعت از کفّار، کسب عزّت و قدرت است. قرآن در این آیه و آیاتى نظیر آن، این خیال واهى را رد مى کند و مى فرماید: «انّ القوّه للّه جمیعاً»[۱] و «فانّ العزّه للّه جمیعاً»[۲]
۱) بقره، ۱۶۵٫
۲) یونس، ۶۵٫
پیام ها:
۱- ولایت و اطاعت، در خداوند منحصر است. «بل اللّه مولیکم»
۲- ولىّ گرفتن خداوند، سبب پیروزى شماست. «مولیکم و هو خیر الناصرین»
تفسیر آیه ۱۵۱ سوره آل عمران:
سَنُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُوا الرُّعْبَ بِمَا أَشْرَکُوا بِاللَّهِ مَا لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَمَأْوَاهُمُ النَّارُ وَبِئْسَ مَثْوَى الظَّالِمِینَ ﴿۱۵۱﴾به زودى در دلهاى کسانى که کفر ورزیده اند بیم خواهیم افکند زیرا چیزى را با خدا شریک گردانیده اند که بر [حقانیت] آن [خدا] دلیلى نازل نکرده است و جایگاهشان آتش است و جایگاه ستمگران چه بد است (۱۵۱)
نکته ها:
پس از شکست مسلمانان در اُحد، ابوسفیان ولشکریانش که هنوز در اطراف مدینه بودند، گفتند: مسلمان ها نابود شدند وباقیمانده آنان گریختند، خوب است بازگردیم وآنها را ریشه کن کنیم. ولى خداوند آنچنان رعبى در دل آنان افکند که مانند شکست خوردگان به مکّه بازگشتند، چون نگران حمله مسلمانان بودند.[۱]
۱) مناقب، ج ۱، ص ۱۲۶٫
پیام ها:
۱- خداوند، مسلمانان را با القاى ترس بر قلب دشمن یارى مى کند. «سنلقى فى قلوب الّذین کفروا الرعب»
۲- تکیه به غیر خدا، شرک و عامل ترس است. همان گونه که ایمان و یاد خدا عامل اطمینان مى باشد. «الرعب بما اشرکوا»
۳- مشرک، بر ادّعاى شرک برهان ندارد. «مالم ینزّل به سلطاناً»
۴- اصول عقاید باید بر اساس منطق و استدلال باشد. «لم ینزّل به سلطاناً»
۵ – برهان، نورى الهى است که بر دلها نازل مى شود و مشرکین این نور را ندارند. «لم ینزّل به سلطاناً»
۶- شرک، ظلم است. لذا پایان آیه مى فرماید: «بئس مثوى الظالمین»
تفسیر آیه ۱۵۲ سوره آل عمران:
وَلَقَدْ صَدَقَکُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِإِذْنِهِ حَتَّى إِذَا فَشِلْتُمْ وَتَنَازَعْتُمْ فِی الْأَمْرِ وَعَصَیْتُمْ مِنْ بَعْدِ مَا أَرَاکُمْ مَا تُحِبُّونَ مِنْکُمْ مَنْ یُرِیدُ الدُّنْیَا وَمِنْکُمْ مَنْ یُرِیدُ الْآخِرَهَ ثُمَّ صَرَفَکُمْ عَنْهُمْ لِیَبْتَلِیَکُمْ وَلَقَدْ عَفَا عَنْکُمْ وَاللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ ﴿۱۵۲﴾و [در نبرد احد] قطعا خدا وعده خود را با شما راست گردانید آنگاه که به فرمان او آنان را مى کشتید تا آنکه سست شدید و در کار [جنگ و بر سر تقسیم غنایم] با یکدیگر به نزاع پرداختید و پس از آنکه آنچه را دوست داشتید [یعنى غنایم را] به شما نشان داد نافرمانى نمودید برخى از شما دنیا را و برخى از شما آخرت را مى خواهد سپس براى آنکه شما را بیازماید از [تعقیب] آنان منصرفتان کرد و از شما درگذشت و خدا نسبت به مؤمنان با تفضل است (۱۵۲)
نکته ها:
مسلمانان در سال دوّم هجرى، در جنگ بدر پیروز شدند و خداوند وعده داده بود که در جنگ هاى آینده نیز پیروز مى شوند. در سال بعد که جنگ اُحد واقع شد، پیامبرصلى الله علیه وآله پنجاه نفر مسلح را براى حفاظت از درّه ها و کوهها نصب کرد. چون جنگ شروع شد، در آغاز مسلمانان حمله کرده و نفس دشمن را گرفته و آنها را شکست دادند، اما متأسّفانه در بین آن پنجاه نفر که مسئول حفاظت از کوه بودند، اختلاف شد، عدّه اى گفتند: پیروزى ما قطعى است، پس به سراغ جمع غنائم برویم و عدّه ى کمى همچنان سنگرها را حفظ کردند. دشمنِ شکست خورده، از همان منطقه اى که بدون محافظ مانده بود حمله کرد و این بار مسلمان ها ضربه ى سنگینى خوردند و شهداى بسیارى دادند، تا آنجا که جان پیامبر در معرض خطر قرار گرفت و بسیارى از مسلمانان پا به فرار گذاشتند.
پس از پایان جنگ، مسلمانان از پیامبرصلى الله علیه وآله انتقاد مى کردند که مگر خدا به ما وعده ى پیروزى نداده بود، پس چرا شکست خوردیم؟ این آیه پاسخ مى دهد که وعده ى خدا راست بود، ولى سستى و نزاع و نافرمانى عاملِ شکست شما شد.
پیام ها:
۱- معناى تحقق وعده هاى خدا، نادیده گرفتن سنّت هاى الهى نیست. نصرت خداوند تا زمانى است که شما به وظیفه عمل کنید. «لقد صدقکم اللّه وعده…اذا فشلتم و تنازعتم»
۲- از جمله عوامل شکست، سستى، نزاع و عدم اطاعت از فرماندهى است. «فشلتم و تنازعتم… وعصیتم»
۳- افراد براى هدف هاى متفاوت جنگ مى کنند. بعضى براى دنیا مى جنگند و بعضى براى آخرت. «منکم من یریدالدنیا و منکم من یرید الاخره»
۴- پایدارى در نبرد، حفظ وحدت و اطاعت، نشانه ى آخرت خواهى رزمندگان است. «منکم من یرید الآخره»
۵ – جزاى کسى که بجاى شکر نعمت پیروزى، به اختلاف و نافرمانى و سستى دامن زند، شکست است. «صرفکم عنهم»
۶- عامل شکست هاى بیرونى، درونى است. شما در درون سست و نافرمان شدید، لذا در بیرون شکست خوردید. «فشلتم… صرفکم عنهم»
۷- شکست ها، وسیله ى آزمایش الهى هستند. «لیبتلیکم»
۸ – هنگام تخلّف و شکست نیز از لطف خدا مأیوس نشوید. «عفا عنکم»
۹- ایمان، بستر و زمینه ى دریافت فضل خاص خداوند است. «عفا عنکم و اللّه ذو فضل على المؤمنین»
۱۰- مؤمن را به خاطر یک خلاف نباید از صفوف اهل ایمان خارج دانست، بلکه باید از یک سو هشدار داد و از سوى دیگر با تشویق دلگرمش کرد. «عفا عنکم و اللّه ذو فضل على المؤمنین»
تفسیر آیه ۱۵۳ سوره آل عمران:
إِذْ تُصْعِدُونَ وَلَا تَلْوُونَ عَلَى أَحَدٍ وَالرَّسُولُ یَدْعُوکُمْ فِی أُخْرَاکُمْ فَأَثَابَکُمْ غَمًّا بِغَمٍّ لِکَیْلَا تَحْزَنُوا عَلَى مَا فَاتَکُمْ وَلَا مَا أَصَابَکُمْ وَاللَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ ﴿۱۵۳﴾[یاد کنید] هنگامى را که در حال گریز [از کوه] بالا مى رفتید و به هیچ کس توجه نمیکردید و پیامبر شما را از پشت سرتان فرا مى خواند پس [خداوند] به سزاى [این بى انضباطى] غمى بر غمتان [افزود] تا سرانجام بر آنچه از کف داده اید و براى آنچه به شما رسیده است اندوهگین نشوید و خداوند از آنچه مى کنید آگاه است (۱۵۳)
نکته ها:
درباره جمله ى «فاثابکم غمّاً بغمّ» تفسیرهاى گوناگونى مطرح شد است از جمله:
۱- خداوند به لطف خود، غم پسندیده ى پیروزى کفّار بر مسلمانان را جایگزین غم ناپسندِ از دست دادن غنائم ساخت.
۲- خداوند به سزاى غمى که بر دل پیامبر وادار کردید، شما را دچار غم و اندوه فراوان کرد.
۳- خداوند به سزاى فرار از جنگ و نافرمانى پیامبر، غم هاى فراوانى را یکى پس از دیگرى بر شما وارد کرد.
بر اساس روایات، تسلّط خالدبن ولید بر مسلمانان موجب افزایش اندوه آنان از شکست در جنگ احد گردید.[۱]
۱) تفسیر برهان ؛ راهنما.
پیام ها:
۱- نتیجه ى سستى، اختلاف و عدم اطاعت از فرماندهى؛ فرار و سراسیمگى در جبهه ى نبرد است. «حتّى اذا فشلتم و تنازعتم… اذتصعدون»
۲- یاد نقاط ضعف، مایه ى بهره گیرى از تجربه هاست. «اذ تصعدون»
۳- هنگام خطر، انسان عادّى جز خودش به فکر دیگرى نیست. «لاتلوون على أحد»
۴- فریاد رهبر، در افراد ترسو وسست ایمان تأثیرگذار نیست. «والرسول یدعوکم»
۵ – اظهار علاقه، در روز آسایش مهم نیست؛ همدلى و همراهى در روزهاى سختى نشانه ى دوستى واقعى است. «والرسول یدعوکم…»
۶- آنجا که همه فرار مى کنند، رهبر باید در صحنه بماند و فراریان را فرابخواند. «والرسول یدعوکم…»
۷- یک لحظه غفلت و کوتاهى در انجام وظیفه، موجب هجوم ناگوارى هاى پى درپى مى شود. «غمّاً بغمّ»
۸ – از ناگوارى هاى گذشته درس بگیرید و دیگر بر از دست دادن اموال دنیا و یا چشیدن مصیبت ها، اندوه نخورید. «لکیلا تحزنوا على ما فاتکم و لا ما اصابکم»
