تفسیر قرآن کریم صفحه ۷۴ – آیات ۱۸۱ تا ۱۸۶ سوره آل عمران
موضوع: تفسیر قرآن کریم
عنوان: صفحه ۷۴
سوره: آل عمران
نوع تفسیر: تفسیر نور
متن تفسیر:
تفسیر آیه ۱۸۱ و ۱۸۲ سوره آل عمران:
لَقَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّذِینَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ فَقِیرٌ وَنَحْنُ أَغْنِیَاءُ سَنَکْتُبُ مَا قَالُوا وَقَتْلَهُمُ الْأَنْبِیَاءَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَنَقُولُ ذُوقُوا عَذَابَ الْحَرِیقِ ﴿۱۸۱﴾مسلما خداوند سخن کسانى را که گفتند خدا نیازمند است و ما توانگریم شنید به زودى آنچه را گفتند و بناحق کشتن آنان پیامبران را خواهیم نوشت و خواهیم گفت بچشید عذاب سوزان را (۱۸۱)ذَلِکَ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیکُمْ وَأَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ ﴿۱۸۲﴾این [عقوبت] به خاطر کار و کردار پیشین شماست [و گر نه] خداوند هرگز نسبت به بندگان [خود] بیدادگر نیست (۱۸۲)
نکته ها:
در تفاسیر مى خوانیم که رسول خدا صلى الله علیه وآله نامه اى به یهود بنى قینقاع نوشت و آنان را به ایمان، نماز، زکات و انفاق، دعوت کرد. وقتى این نامه به دست دانشمند یهودیان به نام «فتحاص» در محل تدریس او رسید، رو به شاگردان و حاضران کرد و با استهزا گفت: طبق این دعوت، خدا فقیر است و ما غنى هستیم. او از ما قرض مى خواهد و وعده ى ربا و اضافه مى دهد!
یهودیان زمان رسول خدا صلى الله علیه وآله چون به رفتار نیاکان خود در مورد قتل انبیا راضى بودند، خداوند نسبت قتل را به آنان نیز مى دهد. «و قتلهم الانبیاء»
امام باقرعلیه السلام درباره ى این آیه فرمودند: کسانى که امام را نسبت به آنچه به او مى دهند فقیر مى دانند، نظیر کسانى هستند که مى گویند: «انّ اللَّه فقیر»[۱]
۱) تفسیر نورالثقلین ؛ بحار، ج ۲۴، ص ۲۷۸٫
پیام ها:
۱- خدا همه ى گفته ها را مى شنود، پس هر حرفى را بر زبان نیاوریم. «لقد سمع اللَّه»
۲- جهل وغرور، مرز و نهایت ندارد، تا آنجا که بشر ناتوان نیازمند مى گوید: خداوند فقیر است و ما غنى هستیم. «ان اللَّه فقیر و نحن اغنیاء»
۳- احساس غنا و بى نیازى، زمینه ى سرپیچى از فرامین الهى و استهزاى آنهاست. «نحن اغنیاء»
۴- برخى کوته فکر، گمان مى کنند ریشه ى دستورات الهى نیاز است. «انّ اللَّه فقیر»
۵ – همه ى گفتارها و کردارها ثبت مى شود. «سنکتب ما قالوا و قتلهم»
۶- گناهِ یاوه گویى درباره ى خداوند، هم سنگِ گناه کشتن انبیاست. «قالوا ان اللَّه فقیر… و قتلهم الانبیاء»
۷- ملاک ارزیابى گفتار و کردار، از هرکس که باشد، حقّ است. حتّى کشتن پیامبران چون ناحق است مورد کیفر واقع مى شود. «قتلهم الانبیاء بغیر حق»
۸ – انسان در انجام عمل آزاد است، لذا کارها به خود او نسبت داده مى شود. «قدّمت ایدیکم»
۹- پاداش و کیفر الهى، بر طبق عدالت و بر اساس اعمال آزادانه و آگاهانه خود انسان است. «ذلک بما قدّمت ایدیکم»
۱۰- کیفرهاى الهى، ظلم خدا بر بشر نیست، بلکه ظلم بشر بر نفس خویشتن است. «انّ اللّه لیس بظلام للعبید»
۱۱- اگر خداوند افراد بخیل و قاتلان انبیا را مجازات نکند، به فقرا و انبیا ظلم کرده است. «انّ اللّه لیس بظلام للعبید»
تفسیر آیه ۱۸۳ سوره آل عمران:
الَّذِینَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَیْنَا أَلَّا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّى یَأْتِیَنَا بِقُرْبَانٍ تَأْکُلُهُ النَّارُ قُلْ قَدْ جَاءَکُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِی بِالْبَیِّنَاتِ وَبِالَّذِی قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ ﴿۱۸۳﴾همانان که گفتند خدا با ما پیمان بسته که به هیچ پیامبرى ایمان نیاوریم تا براى ما قربانیى بیاورد که آتش [آسمانى] آن را [به نشانه قبول] بسوزاند بگو قطعا پیش از من پیامبرانى بودند که دلایل آشکار را با آنچه گفتید براى شما آوردند اگر راست مى گویید پس چرا آنان را کشتید (۱۸۳)
نکته ها:
برخى براى فرار از قبول اسلام، بهانه تراشى نموده و مى گفتند: خداوند از ما تعهّد گرفته تنها به پیامبرى ایمان بیاوریم که حیوانى را قربانى کند و صاعقه ى آسمانى آن قربانى را در برابر چشم مردم بسوزاند، تا به پیامبرى او یقین کنیم. این آیه نازل شد تا پیامبر صلى الله علیه وآله به آن بهانه تراشان لجوج بگوید: اگر شما راست مى گویید، چرا به پیامبران قبل از من که علاوه بر انواع معجزات، آنچه را شما درخواست مى کنید به شما عرضه کردند، ایمان نیاوردید؟
امام صادق علیه السلام پس از تلاوت این آیه فرمود: میان یهودیانِ بهانه جوى زمان پیامبر اسلام و یهودیانى که انبیا را مى کشتند، پانصد سال فاصله بوده است، امّا به خاطر رضایت آنان بر قتل نیاکان، خداوند نسبت قتل را به آنان نیز داده است.[۱]
در تورات، کتاب اوّل پادشاهان، باب ۱۸ جمله ۳ و ۴، ماجراى به شهادت رساندن انبیاى بنى اسرائیل آمده است. همچنین در سِفر لاویان، باب ۹ جمله ى دوّم، موضوع قربانى قوچ آمده است.
۱) تفسیر برهان، ج ۱، ص ۳۲۸ ؛ کافى، ج ۲، ص ۴۰۹٫ (به نقل از تفسیر راهنما)
پیام ها:
۱- فرار از پذیرش حقّ را با عناوین مذهبى توجیه نکنید. «انّ اللّه عهدالینااَلاّ نؤمن»
۲- یهود، موسى را آخرین پیامبر نمى دانستند، بلکه مى گفتند: عهد خدا با ما آن بوده است که پیامبر بعدى، چنین وچنان باشد. «عهد الینا… یأتینا بقربان»
۳- انسانى که روحیه ى استکبارى پیدا کرد، هم به خدا تهمت مى زند؛ «انّ اللّه عهد الینا» و هم تسلیم هیچ پیامبرى نمى شود؛ «ألاّ نؤمن لرسول» و هم توقّع دارد که معجزه ها، مطابق تمایلات و خواست هاى او باشد. «حتى یأتینا بقربان»
۴- قربانى حیوان، تاریخى بس طولانى دارد. «…بقربان»
۵ – سوابق هر گروه وملّتى، بهترین گواه بر صدق یا کذب ادّعاى آنهاست. «جاءکم… بالبیّنات و بالّذى قلتم»
۶- بهانه تراشى مخالفان، در طول تاریخ شبیه هم است. «و بالّذى قلتم»
۷- استدلال و احتجاج پیامبر با یهود، به تعلیم خداوند بود. «قل قد جائکم»
۸ – گاهى براى اثبات یا حقّانیت یک امر یا مصلحت مهم تر باید اموالى فدا شود. آرى، اگر مالى آتش گرفت ولى چشمى بیدار و یا دلى روشن شد، اسراف نخواهد بود. «قد جائکم رسلى… بالّذى قلتم…»
۹- رضایت بر گناهِ نیاکان، سبب شریک شدن در جرم آنان است. «فلم قتلتموهم»
تفسیر آیه ۱۸۴ سوره آل عمران:
فَإِنْ کَذَّبُوکَ فَقَدْ کُذِّبَ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ جَاءُوا بِالْبَیِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَالْکِتَابِ الْمُنِیرِ ﴿۱۸۴﴾پس اگر تو را تکذیب کردند بدان که پیامبرانى [هم] که پیش از تو دلایل روشن و نوشته ها و کتاب روشن آورده بودند تکذیب شدند (۱۸۴)
نکته ها:
۱- آشنایى با تاریخ گذشتگان، روحیه ى صبر و مقاومت را در انسان بالا مى برد. «فان کذّبوک فقد کُذّب رسل من قبلک»
۲- تمام انبیا، مخالفانى داشته اند. «کُذِّب رسل»
۳- حرکت انبیا در طول تاریخ، یک حرکت فرهنگى، فکرى و اعتقادى بوده است. «بالبیّنات والزبر والکتاب»
۴- معجزات پیامبران متنوّع بوده اند، ولى اصول همه ى ادیان یکى بوده است. کلمه ى «البینات» جمع، ولى «الکتاب» مفرد آمده است.
تفسیر آیه ۱۸۵ سوره آل عمران:
کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَهُ الْمَوْتِ وَإِنَّمَا تُوَفَّوْنَ أُجُورَکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَهِ فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَأُدْخِلَ الْجَنَّهَ فَقَدْ فَازَ وَمَا الْحَیَاهُ الدُّنْیَا إِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ ﴿۱۸۵﴾هر جاندارى چشنده [طعم] مرگ است و همانا روز رستاخیز پاداشهایتان به طور کامل به شما داده مى شود پس هر که را از آتش به دور دارند و در بهشت درآورند قطعا کامیاب شده است و زندگى دنیا جز مایه فریب نیست (۱۸۵)
نکته ها:
این آیه به پیامبر و دیگر مصلحان که مورد آزار و اذیّت و تکذیب کفّار قرار مى گیرند، روحیه ى صبر ومقاومت مى بخشد، زیرا مى فرماید: همه مى میرند ولجاجت ها موقّتى است و پاداش تحمّل این مشکلات را خداوند بى کم وکاست عطا مى کند.
امام صادق علیه السلام درباره ى «کلّ نفس ذائقه الموت» فرمودند: همه ى اهل زمین و آسمان مى میرند و فقط ملک الموت و حاملان عرش و جبرئیل و میکائیل باقى مى مانند، سپس ملک الموت مأمور مى شود که روح آنان را نیز بگیرد و تنها خود باقى مى ماند و خداوند به او خطاب مى کند که بمیر، او نیز مى میرد.[۱] و همچنین آن حضرت فرمودند: کسى که مرگ را نچشیده و کشته شده، به دنیا برگردانده مى شود تا مرگ را بچشد.[۲]
۱) کافى، ج ۳، ص ۲۵۶٫
۲) تفسیر عیّاشى، ج ۲، ص ۲۰۲٫
پیام ها:
۱- مرگ در راه است، پس این همه لجاجت واستکبار در برابر حق، براى چه؟ «کذّبوک… کلّ نفس ذائقه الموت»
۲- مرگ، عدم نیست، یک امر وجودى است که قابل چشیدن است، راه انتقال از دنیا به آخرت است. «ذائقه الموت»
۳- گناهان وعوامل سوق دهنده به دوزخ، داراى جاذبه هایى است که باید انسان با نیروى ایمان و عمل صالح خود را برهاند. «زُحزِح عن النّار»
۴- جزاى کامل در آخرت است، و پاداش هاى دنیوى بى ارزش. «توفون اُجورکم یوم القیامه… ما الحیوه الدنیا الاّ متاع الغرور»
تفسیر آیه ۱۸۶ سوره آل عمران:
لَتُبْلَوُنَّ فِی أَمْوَالِکُمْ وَأَنْفُسِکُمْ وَلَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَمِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا أَذًى کَثِیرًا وَإِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ ذَلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ ﴿۱۸۶﴾قطعا در مالها و جانهایتان آزموده خواهید شد و از کسانى که پیش از شما به آنان کتاب داده شده و [نیز] از کسانى که به شرک گراییده اند [سخنان دل]آزار بسیارى خواهید شنید و[لى] اگر صبر کنید و پرهیزگارى نمایید این [ایستادگى] حاکى از عزم استوار [شما] در کارهاست (۱۸۶)
نکته ها:
وقتى مسلمانان از مکّه به مدینه مهاجرت کردند، مشرکان دست تجاوز به اموال آنان گشودند، چنانکه به هرکس نیز دست مى یافتند، او را مورد آزار قرار مى دادند. از طرف دیگر، در مدینه هم یهودیان به آنها زخم زبان مى زدند و حتّى برخى با کمال بى شرمى براى زنان و دختران مسلمان، غزل سرایى کرده و یا آنها را هَجو مى نمودند. سردمدارى این جریان با شخصى به نام کعب بن اشرف بود که رسول خدا صلى الله علیه وآله دستور قتل وى را صادر نمود. این آیه ضمن تسلّى خاطر دادن به مسلمانان، از آنان مى خواهد در برابر آزار دشمنان صبر و تقوى پیشه کنند که مایه ى استوارى آنان در ایمان مى گردد.
امام رضاعلیه السلام پرداخت زکات را یکى از مصادیق آزمایش در اموال دانستند که در این آیه مطرح گردیده است.[۱]
۱) تفسیر نورالثقلین.
پیام ها:
۱- آزمایش، یک سنّت جدّى الهى است، خود را آماده کنیم. (حرف لام در اوّل و حرف نون مشدّد در آخرِ «لتبلونّ» نشانه ى جدّى بودن مسئله است.)
۲- یاد مرگ و زودگذرى دنیا، مسائل را براى انسان آسان مى کند. «کل نفس ذائقه الموت… لتبلونّ فى اموالکم»
۳- بیشترین ابزار آزمایش، مال و جان است. «اموالکم و انفسکم»
۴- علاوه بر پذیرش خطر جان و مال، باید خود را براى شنیدن انواع نیش ها و تحقیرها آماده کرد. «ولتسمعنّ…»
۵ – شنیدن تحقیر و هجو، و آزار دیدن از دشمن، یکى از وسایل آزمایش است. «لتبلونّ… ولتسمعنّ… اذىً کثیراً»
۶- براى رسیدن به اهداف مقدّس، گاهى باید همه گونه سختى را تحمّل کرد. ضربه به مال، جان، حیثیّت و آبرو. «اموالکم و انفسکم ولتسمعنّ… اذىً کثیراً»
۷- انتظار زخم زبان از مخالفان، سبب آمادگى مسلمانان است. «لتسمعنّ…»
۸ – مخالفان اسلام در ضربه زدن به مسلمان ها، وحدت در هدف و گاهى وحدت در شیوه دارند. «لتسمعنّ من الّذین اوتوا الکتاب… و من الّذین اشرکوا»
۹- دشمن به کم قانع نیست. «اذىً کثیراً»
۱۰- صبر و تقوى در کنار هم رمز موفقیّت است. استقامت بدون تقوا، در افراد لجوج نیز پیدا مى شود. «تصبروا و تتّقوا»
۱۱- صبر و تقوى، ملازم یکدیگرند.کلمه ى «ذلک» مفرد است، در حالى که به صبر و تقوى که دو چیزند، اشاره دارد.
