تفسیر قرآن کریم صفحه ۷۶ – آیات ۱۹۵ تا ۲۰۰ سوره آل عمران
موضوع: تفسیر قرآن کریم
عنوان: صفحه ۷۶
سوره: آل عمران
نوع تفسیر: تفسیر نور
متن تفسیر:
تفسیر آیه ۱۹۵ سوره آل عمران:
فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّی لَا أُضِیعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْکُمْ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَى بَعْضُکُمْ مِنْ بَعْضٍ فَالَّذِینَ هَاجَرُوا وَأُخْرِجُوا مِنْ دِیَارِهِمْ وَأُوذُوا فِی سَبِیلِی وَقَاتَلُوا وَقُتِلُوا لَأُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئَاتِهِمْ وَلَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ ثَوَابًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوَابِ ﴿۱۹۵﴾پس پروردگارشان دعاى آنان را اجابت کرد [و فرمود که] من عمل هیچ صاحب عملى از شما را از مرد یا زن که همه از یکدیگرید تباه نمى کنم پس کسانى که هجرت کرده و از خانه هاى خود رانده شده و در راه من آزار دیده و جنگیده و کشته شده اند بدیهایشان را از آنان مى زدایم و آنان را در باغهایى که از زیر [درختان] آن نهرها روان است درمى آورم [این] پاداشى است از جانب خدا و پاداش نیکو نزد خداست (۱۹۵)
پیام ها:
۱- دعاى قلبى، استجابت قطعى دارد. دعایى که همراه با یاد دائمى خدا؛ «یَذکرون» فکر؛ «یتفکّرون» و ستایش خدا باشد، «سبحانک» قطعاً مستجاب مى شود. «فاستجاب لهم ربّهم»
۲- دعاى اهل فکر و ذکر، سریعاً مستجاب مى شود. «فاستجاب»
۳- استجابت دعا، جلوه اى از ربوبیّت الهى است. «فاستجاب لهم ربّهم»
۴- در جهان بینى الهى، هیچ عملى بدون پاداش نیست. «لا اُضیع عمل عاملٍ»
۵ – دعائى مستجاب مى شود که همراه با عمل و تلاش دعا کننده باشد، گرچه خود دعا نیز نوعى عمل است. «فاستجاب لهم… لااضیع عمل عاملٍ»
۶- عمل و عامل هر دو مورد توجّهند. حُسن فعلى و حُسن فاعلى هر دو مدّ نظر هستند. «لا اُضیع عمل عامل»
۷- پاداش عمل تنها به مؤمنان داده مى شود، چرا که اعمال کفّار حبط مى گردد. «عمل عامل منکم»
۸ – در بینش الهى، مرد و زن در رسیدن به مقام والاى انسانى برابر هستند. «من ذکرٍ او اُنثى»
۹- جنس مرد برتر از زن نیست. «من ذکر او اُنثى بعضکم من بعض»
۱۰- در جامعه اسلامى، همه ى مسلمانان از یکدیگرند. «بعضکم من بعض»
۱۱- تا گناهان وعیوب محو نشود، کسى وارد بهشت نمى شود. «لاکفّرن… لادخلّنهم»
۱۲- هجرت، جهاد، تبعید و متحمّل آزار شدن در راه خدا؛ وسایل عفو خداوند هستند. «هاجروا، اخرجوا من دیارهم و… لاکفّرن عنهم…»
۱۳- علاقه به وطن، یک حقّ پذیرفته شده قرآنى است و گرفتن این حق، ظلم است. «اخرجوا من دیارهم»
۱۴- در پیمودن راه خدا؛ هجرت، تبعید، شکنجه و جهاد و شهادت لازم است. «فى سبیلى»
۱۵- گرچه شهادت بالاترین مرتبه است، ولى مقاومت در برابر آزار و اذیّت هاى دشمن، نیاز به صبر بیشترى دارد، لذا کلمه ى «فى سبیلى» در کنار «اوذوا» آمده است. آرى، جانبازان معلولین جبهه، بیش از شهدا باید صبر و تحمّل کنند.
۱۶- به خاطر بعضى لغزشها، افراد را طرد نکنیم. در این آیه، خردمندانى که حتّى از اولیاى خدا و اهل بهشتند، سابقه اى از لغزش دارند، ولى خداوند آنها را مى پوشاند. «لاُکفرنّ»
۱۷- عنایت و توجّه مخصوص خداوند، براى خردمندان مؤمن است. «لااُضیع… لاُکفرنّ… لاُدخلنّ…» همه ى این فعلها به صیغه متکلم وحده آمده است. به علاوه کلمه ى «ربّهم» نشانه ى عنایت خاص خداوند به اولوا الالباب است.
۱۸- در وعده هاى خداوند، ذرّه اى شک و تردید نکنید. تمام وعده ها با تأکید بیان شده است. «انّى… لاُکفّرنّ… لاُدخلنّ»
۱۹- هر پاداشى ممکن است با تغییر مکان و زمان ارزش خود را از دست بدهد، اما پاداش هاى الهى مطابق فطرت و خلقت انسان است و هرگز از ارزش آن کاسته نمى شود. «جنات تجرى من …»
۲۰- نهرهاى بهشت، هم از پاى درختان آن جارى است؛ «جنات تجرى من تحتها» و هم از زیر جایگاه مسکونى بهشتیان. «من تحتهم»
۲۱- مغفرت و بهشت، ثوابى عمومى است، ولى آن ثوابى که در شأن لطف خدا و مؤمنان است، ثواب دیگرى است که فقط نزد خداست و ما از آن خبر نداریم. «واللّه عنده حسن الثواب»
۲۲- پاداش هاى الهى براى مردم به طور کامل قابل وصف نیست، همین اندازه بدانیم که از هر پاداشى بهتر است. «واللّه عنده حسن الثّواب»
۲۳- پاداش هاى الهى، همراه با انواع کرامت هاست. «واللّه عنده حسن الثواب»
تفسیر آیه ۱۹۶ و ۱۹۷ سوره آل عمران:
لَا یَغُرَّنَّکَ تَقَلُّبُ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی الْبِلَادِ ﴿۱۹۶﴾مبادا رفت و آمد [و جنب و جوش] کافران در شهرها تو را دستخوش فریب کند (۱۹۶)مَتَاعٌ قَلِیلٌ ثُمَّ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمِهَادُ ﴿۱۹۷﴾[این] کالاى ناچیز [و برخوردارى اندکى] است سپس جایگاهشان دوزخ است و چه بد قرارگاهى است (۱۹۷)
نکته ها:
مشرکان مکّه ویهودیان مدینه به خاطر مسافرت هاى تجارتى، سر وسامان داشتند، ولى مسلمانان به خاطر هجرت به مدینه و رها کردن مال و دارایى وزندگى خود در مکّه، وهمچنین محاصره ى اقتصادى، در فشار وتنگنا بودند. این آیه مایه ى تسلّى آنهاست.
در روایتى از حضرت على علیه السلام آمده است: «ماخیر بخیر بعدها النّار»[۱] خیر و خوشى هایى که به دنبال آن آتش باشد، ارزشى ندارند. لذّت هاى کوتاه مدّت و عذاب ابدى براى کافران، ولى سختى هاى موقّت و آرامش وآسایش ابدى از آنِ مؤمنان است.
۱) بحار، ج ۸، ص ۱۹۹٫
پیام ها:
۱- انبیا نیز نیاز به هشدار دارند، تا در معرض تأثیر پذیرى قرار نگیرند. «لایغرّنّک»
۲- اعزام هیأت هاى سیاسى، اقتصادى، نظامى، تشکیل جلسات و مصاحبه ها از سوى دشمن، شما را فریب ندهد. «لایغرّنّک تقلّب الّذین کفروا»
۳- کامیابى هاى مادّى هر اندازه باشد، محدود و ناچیز است. «متاع قلیل»
۴- کامیابى هاى کافران، نشانه ى حقّانیت ومحبوبیّت آنان نیست. «مأواهم جهنّم»
تفسیر آیه ۱۹۸ سوره آل عمران:
لَکِنِ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا نُزُلًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ لِلْأَبْرَارِ ﴿۱۹۸﴾ولى کسانى که پرواى پروردگارشان را پیشه ساخته اند باغهایى خواهند داشت که از زیر [درختان] آن نهرها روان است در آنجا جاودانه بمانند [این] پذیرایى از جانب خداست و آنچه نزد خداست براى نیکان بهتر است (۱۹۸)
نکته ها:
واژه ى «نُزُل» به نخستین چیزى که با آن از مهمان پذیرایى مى کنند، اطلاق مى شود. مانند شربت و میوه. گویا با این تعبیر مى فرماید: در برابر رفت و آمدهاى تجارى کفّار، شما از مدار تقوى و ایمان خارج نشوید، زیرا باغ هاى بهشت، مقدّمه ى پذیرایى شما خواهد بود، نه اصل آن.
پیام ها:
۱- نعمت هاى دنیوى نسبت به نعمت هاى اخروى بى ارزش است. «متاع قلیل… ما عنداللّه خیر»
۲- تلاش و رفت و آمد براى کسب دنیا، با حفظ تقوى و توجّه به منافع اخروى مانعى ندارد. «لایغرّنّک تقلّب الّذین کفروا فى البلاد…. لکن الّذین اتّقوا»
۳- توجّه به نعمت هاى بهشتِ جاودان، سبب گرایش به تقوى و فریفته نشدن به بهره هاى قلیل دنیاست. «اتّقوا ربّهم لهم جنّات»
۴- مقام ابرار بالاتر از متّقین است. «اتقوا، لهم جنات، و ما عنداللَّه خیر للابرار»
تفسیر آیه ۱۹۹ سوره آل عمران:
وَإِنَّ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ لَمَنْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَمَا أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ خَاشِعِینَ لِلَّهِ لَا یَشْتَرُونَ بِآیَاتِ اللَّهِ ثَمَنًا قَلِیلًا أُولَئِکَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسَابِ ﴿۱۹۹﴾و البته از میان اهل کتاب کسانى هستند که به خدا و بدانچه به سوى شما نازل شده و به آنچه به سوى خودشان فرود آمده ایمان دارند در حالى که در برابر خدا خاشعند و آیات خدا را به بهاى ناچیزى نمى فروشند اینانند که نزد پروردگارشان پاداش خود را خواهند داشت آرى خدا زودشمار است (۱۹۹)
نکته ها:
برخى مفسّران معتقدند که این آیه درباره کسانى از اهل کتاب نازل شده است که به اسلام گرویدند. آنها عبارت بودند از چهل نفر از اهل نجران، سى و دو نفر از حبشه و هشت نفر از روم.[۱] امّا بعضى دیگر از مفسّران گفته اند که آیه درباره ى نجاشى، پادشاه حبشه است که در سال نهم هجرى در ماه رجب وفات یافت . وقتى رسول خدا صلى الله علیه وآله مطلع شد، به مردم فرمود: یکى از برادران شما در خارج از حجاز وفات یافته، حاضر شوید تا به پاس خدمات او بر وى نماز بخوانیم. پرسیدند: او کیست؟ فرمود: نجاشى. آنگاه مسلمانان به همراه رسول خدا صلى الله علیه وآله به قبرستان بقیع رفته بر او نماز گزاردند.[۲]
۱) تفسیر مجمع البیان و کبیر فخررازى.
۲) تفسیر درّالمنثور، ج ۲، ص ۴۱۶٫
پیام ها:
۱- باید انصاف را مراعات کرد و از خوبان اهل کتاب ستایش نمود. «و انّ من اهل الکتاب لمن یؤمن…»
۲- هر مکتبى، ریزش و رویش دارد. اگر گروهى ایمان نمى آورند و حقایق را کتمان مى کنند، در عوض گروهى با خشوع ایمان مى آورند. «انّ من اهل الکتاب لمن یؤمن»
۳- ایمانى ارزش دارد که خاشعانه، «خاشعین» وجامع باشد. «ما انزل الیکم وما انزل الیهم» وپایدار بوده و با مادّیات تغییر نیابد. «لایشترون بایات اللَّه ثمناً قلیلاً»
۴- هر بهائى در برابر دین فروشى پرداخت شود، کم و ناچیز است. «و لایشترون بایات اللَّه ثمناً قلیلاً»
تفسیر آیه ۲۰۰ سوره آل عمران:
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ ﴿۲۰۰﴾اى کسانى که ایمان آورده اید صبر کنید و ایستادگى ورزید و مرزها را نگهبانى کنید و از خدا پروا نمایید امید است که رستگار شوید (۲۰۰)
نکته ها:
این آیه، صبر در برابر انواع حوادث و مصائب را توصیه مى کند؛
در مرحله ى اوّل در برابر ناگوارى هاى شخصى و هوسها صبر کنید. «اصبروا»
در مرحله ى دوّم در برابر فشارهاى کفّار، مقاومت بیشتر کنید. «صابروا»
در مرحله ى سوّم در حفظ مرزهاى جغرافیایى از هجوم دشمن، حفظ مرزهاى اعتقادى و فکرى، از طریق مباحثات علمى و حفظ مرز دلها، از هجوم وسوسه ها بکوشید. «رابطوا»
کلمه ى «رابطوا» از ریشه ى «رباط» به معناى بستن چیزى در مکانى است. به کاروانسرا نیز به این دلیل رُباط مى گویند که کاروان ها در آنجا اتراق کرده و مال التجاره و اسب و شترها را در آنجا نگه مى دارند. همچنین به قلبى که محکم و بسته به لطف خدا باشد، رُباط گفته مى شود. کلماتِ «ارتباط»، «مربوط» و «رباط» ریشه ى واحدى دارند.
در روایات، «رابطوا» به معناى انتظار اقامه ى نماز آمده است.[۱] گویا مسلمانان دل و جان خود را با پیوندى که در نماز ایجاد مى کنند، محکم مى سازند.
امام صادق علیه السلام فرمود:
«اصبروا على الفرائض» در برابر واجبات صبر کنید.
«صابروا على المصائب» در برابر مشکلات صبر کنید.
«ورابطوا على الائمّه» از پیشوایان خود دفاع کنید.[۲]
رسول خداصلى الله علیه وآله فرمودند: «اصبروا على الصَلَوات الخمس وصابروا على قتال عدوّکم بالسیف ورابطوا فى سبیل اللَّه لعلّکم تفلحون» بر نمازهاى شبانه روزى پایدارى کنید ودر جهاد با دشمن، فعّال ودر راه خدا با یکدیگر هماهنگ باشید تا رستگار شوید.
[۳]
۱) تفسیر مجمع البیان.
۲) کافى، ج ۲، ص ۸۱٫
۳) درّالمنثور، ج ۲، ص ۴۱۸٫
پیام ها:
۱- در سایه ى ایمان، به کمالات مى رسید. «یا ایها الّذین امنوا اصبروا و صابروا…»
۲- تا در مشکلات فردى صابر نباشید، نمى توانید در برابر دشمنان دین مقاومت کنید. ابتدا «اصبروا» سپس «صابروا»
۳- از دیگران عقب نمانید، اگر کفّار در کفر خود مقاومت مى کنند، کشته مى دهند و مال خرج مى کنند، شما نیز در راه خدا با جان و مال پایدارى کنید. «صابروا»
۴- مسلمانان باید مشکلات یکدیگر را تحمل کنند، و یکدیگر را به صبر سفارش کنند. «صابروا»
۵ – اسلام، دین ارتباط است. ارتباط با مردم، خدا و پیامبران. «رابطوا»
۶- صبر و مصابره و مرابطه باید جهت دار باشد و در مسیر تقوى و رضاى الهى قرار گیرد، وگرنه کفّار هم این امور را دارند. «صابروا و رابطوا واتقوااللَّه»
۷- اسلام دین جامعى است، صبر و تقوى در کنار توجّه به مرزها بیان شده است. «اصبروا… رابطوا»
۸ – تقوى، مرتبه اى بالاتر از ایمان است. «امنوا… واتقوا»
۹- صبر، زمینه ى رسیدن به سعادت و پیروزى است. «لعلّکم تفلحون»
سیماى سوره نساء
این سوره یکصد و هفتاد و شش آیه دارد و در مدینه نازل شده است. محتواى آن، دعوت به ایمان و عدالت، عبرت از اُمّت هاى پیشین، قطع رابطه ى دوستانه با دشمنان خدا، حمایت از یتیمان، احکام ازدواج و ارث، لزوم اطاعت از رهبر الهى، هجرت، جهاد در راه خدا و… است. و از آنجا که سى و پنج آیه ى اوّل این سوره، پیرامون مسائل خانوادگى است، به سوره ى نساء (زنان) نام گذارى شده است.
