تفسیر قرآن کریم صفحه ۴۸ – آیات ۲۸۲ سوره بقره
موضوع: تفسیر قرآن کریم
عنوان: صفحه ۴۸
سوره: بقره
نوع تفسیر: تفسیر نور
متن تفسیر:
تفسیر آیه ۲۸۲ سوره بقره:
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا تَدَایَنْتُمْ بِدَیْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاکْتُبُوهُ وَلْیَکْتُبْ بَیْنَکُمْ کَاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَلَا یَأْبَ کَاتِبٌ أَنْ یَکْتُبَ کَمَا عَلَّمَهُ اللَّهُ فَلْیَکْتُبْ وَلْیُمْلِلِ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ وَلْیَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَلَا یَبْخَسْ مِنْهُ شَیْئًا فَإِنْ کَانَ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ سَفِیهًا أَوْ ضَعِیفًا أَوْ لَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یُمِلَّ هُوَ فَلْیُمْلِلْ وَلِیُّهُ بِالْعَدْلِ وَاسْتَشْهِدُوا شَهِیدَیْنِ مِنْ رِجَالِکُمْ فَإِنْ لَمْ یَکُونَا رَجُلَیْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَکِّرَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَى وَلَا یَأْبَ الشُّهَدَاءُ إِذَا مَا دُعُوا وَلَا تَسْأَمُوا أَنْ تَکْتُبُوهُ صَغِیرًا أَوْ کَبِیرًا إِلَى أَجَلِهِ ذَلِکُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَادَهِ وَأَدْنَى أَلَّا تَرْتَابُوا إِلَّا أَنْ تَکُونَ تِجَارَهً حَاضِرَهً تُدِیرُونَهَا بَیْنَکُمْ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَلَّا تَکْتُبُوهَا وَأَشْهِدُوا إِذَا تَبَایَعْتُمْ وَلَا یُضَارَّ کَاتِبٌ وَلَا شَهِیدٌ وَإِنْ تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَیُعَلِّمُکُمُ اللَّهُ وَاللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ ﴿۲۸۲﴾اى کسانى که ایمان آورده اید، هر گاه به وامى تا سررسیدى معین، با یکدیگر معامله کردید، آن را بنویسید. و باید نویسنده اى (صورت معامله را) بر اساس عدالت، میان شما بنویسد. و هیچ نویسنده اى نباید از نوشتن خوددارى کند؛ همان گونه (و به شکرانه آن) که خدا او را آموزش داده است. و کسى که بدهکار است باید املا کند، و او (=نویسنده) بنویسد. و از خدا که پروردگار اوست پروا نماید، و از آن، چیزى نکاهد. پس اگر کسى که حق بر ذمه اوست، سفیه یا ناتوان است، یا خود نمى تواند املا کند، پس ولىّ او باید با (رعایت) عدالت، املا نماید. و دو شاهد از مردانتان را به شهادت طلبید، پس اگر دو مرد نبودند، مردى را با دو زن، از میان گواهانى که (به عدالت آنان) رضایت دارید (گواه بگیرید)، تا (اگر) یکى از آن دو (زن) فراموش کرد، (زنِ) دیگر، وى را یادآورى کند. و چون گواهان احضار شوند، نباید خوددارى ورزند. و از نوشتن (بدهى) چه خرد باشد یا بزرگ، ملول نشوید، تا سررسیدش (فرا رسد). این (نوشتنِ) شما، نزد خدا عادلانه تر، و براى شهادت استوارتر، و براى اینکه دچار شک نشوید (به احتیاط) نزدیکتر است، مگر آنکه داد و ستدى نقدى باشد که آن را میان خود (دست به دست) برگزار مى کنید؛ در این صورت، بر شما گناهى نیست که آن را ننویسید. و (در هر حال) هر گاه داد و ستد کردید گواه بگیرید. و هیچ نویسنده و گواهى نباید زیان ببیند، و اگر چنین کنید، از نافرمانى شما خواهد بود. و از خدا پروا کنید، و خدا (بدین گونه) به شما آموزش مى دهد، و خدا به هر چیزى داناست. (۲۸۲)
نکته ها:
بزرگترین آیه ى قرآن، این آیه است که درباره ى مسائل حقوقى ونحوه ى تنظیم اسناد تجارى مى باشد. این آیه نشانه ى دقّت نظر وجامعیّت اسلام است که در دوره جاهلیّت و در میان مردمى عقب افتاده، دقیق ترین مسائل حقوقى را طرح کرده است.
کلمه «تداینتم» از «دَین» به معناى بدهى، شامل هرگونه معامله غیر نقدى، وام و خرید سَلَف مى شود.
در حدیث آمده است: اگر کسى در معامله سند و شاهد نگیرد و مالش در معرض تلف قرار گیرد، هرچه دعا کند، خداوند مستجاب نمى کند و مى فرماید: چرا به سفارشات من عمل نکردى؟! [۱]
اگر دقّت در حفظ حقوق فردى ضرورى است، حفظ بیت المال بمراتب ضرورى تر است!
تنظیم سند، حتّى در معاملات نقدى مفید است، ولى ضرورت آن به اندازه ى معاملات نسیه نیست. چون در معاملات موعددار، ممکن است طرفهاى معامله ویا شاهدان از دنیا بروند یا فراموش کنند، بنابراین لازم است نوشته هم بشود.
از فرمان نوشتن، معلوم مى شود که اسناد تنظیم شده اى که همراه با گواهى عادل باشد، قابل استشهاد است.
از این آیه استفاده مى شود که جامعه اسلامى باید یکدیگر را در حفظ حقوق حمایت کنند. زیرا هر معامله اى، نیاز به کاتب و چند شاهد دارد.
در زمانى که در تمام جزیره العرب به گفته مورخان، ۱۷ باسواد بیشتر نبوده، این همه سخن از نوشتن، نشانه ى توجّه اسلام به علم وحفظ حقوق است.
۱) کنزالدقائق، ج ۲، ص ۴۶۷٫
پیام ها:
۱- ایمان، بستر ومقدّمه عمل به احکام، وخطاب؛ «یا ایّها الّذین آمنوا» تشویقى براى عمل به احکام است.
۲- مدّت بدهکارى، باید روشن باشد. «الى اجل مسمّى»
۳- براى حفظ اعتماد و خوش بینى به همدیگر و آرامش روحى طرفین و جلوگیرى از فراموشى، انکار و سوءظنّ، باید بدهى ها نوشته شود. «فاکتبوه»
۴- براى اطمینان و حفظ قرارداد از دخل وتصرّف احتمالى طرفین، سند باید با حضور طرفین وتوسط شخص سوّمى نوشته شود. «ولیکتب بینکم کاتب»
۵ – نویسنده ى قرار داد، حقّ را در نظر گرفته و عین واقع را بنویسد. «بالعدل» شرط گزینش نویسنده ى اسناد، داشتن عدالت در قلم است.
۶- به شکرانه سواد و علمى که خداوند به ما داده است، کارگشایى کنیم. «ولا یأب کاتب ان یکتب کما علّمه اللّه»
۷- اهل هر فن وحرفه اى مسئولیّت ویژه دارد، کسى که قلم دارد باید براى مردم بنویسد. «ولا یأب کاتب ان یکتب»
۸ – باید بدهکار که حقّ بر ذمّه اوست، متن قرار داد را بگوید و کاتب بنویسد، نه آنچه را بستانکار ادعا نماید. «و لیملِل الّذى علیه الحقّ»
۹- اقرار انسان علیه خودش، قابل قبول است. «فلیملل الذى علیه الحقّ»
۱۰- بدهکار، هنگام املاى قرارداد باید خدا را در نظر بگیرد و چیزى را فروگذار نکند و تمام خصوصیّات بدهى را بگوید. «ولیتّق اللّه ربّه»
۱۱- تدوین قانون باید به گونه اى باشد که حقّ ناتوان ضایع نشود. اگر بدهکار، سفیه یا ضعیف و ناتوان و یا گنگ و لال بود، سرپرست و ولىّ او متن قرارداد را بگوید و کاتب بنویسد. «فان کان الذى علیه الحقّ سفیهاً او ضعیفاً… فلیملل ولیّه»
۱۲- سفیهان وناتوانان در مناسبات اجتماعى، نیازمند ولىّ هستند. «فلیملل ولیّه»
۱۳- توجّه به حقوق طبقه محروم و اقشار ضعیف، از سوى مسئولان وسرپرستان لازم است. «فلیملل» صیغه امر نشانه لزوم این کار است.
۱۴- مردان، در گواه شدن وگواهى دادن بر زنان مقدّم مى باشند. «شهیدین من رجالکم»
۱۵- گواهان باید عادل ومورد اطمینان و رضایت طرفین باشند. «ممن ترضون»
۱۶- هر کدام از مردها به تنهایى مى توانند شاهد باشند، ولى اگر شاهد یک مرد و دو زن بود، آن دو زن به اتفاق هم اداى شهادت کنند. تا اگر یکى لغزش یا اشتباه کرد، نفر دوّم یادآورى کند. «فتذکّر احدیهما»
دو زن به جاى یک مرد در گواهى، یا به خاطر روحیّه ى ظریف و عاطفى آنهاست و یا به جهت آن است که معمولاً زنان در مسائل بازار و اقتصاد حضور فعّال ندارندو آشنایى آنها با نحوه ى معاملات کمتر است.
۱۷- اگر براى شاهد گرفتن از شما دعوت کردند، خوددارى نکنید، گرچه گواه شدن بدون دعوت واجب نیست. «ولا یأب الشهداء اذا ما دعوا»
۱۸- مبلغ قرارداد مهم نیست، حفظ اطمینان و حقّ الناس مهم است. «ولاتسأموا ان تکتبوه صغیراً او کبیراً»
۱۹- ثبتِ سند به صورت دقیق و عادلانه سه فایده دارد:
الف: ضامن اجراى عدالت است. «اقسط»
ب: موجب جرأت گواهان بر شهادت دادن است. «اقوَم»
ج: مانع ایجاد بدبینى در جامعه است. «ادنى ألاّ ترتابوا»
۲۰- اگر فایده واسرار احکام براى مردم گفته شود، پذیرفتن آن آسان مى شود. «ذلکم اقسط…»
۲۱- معطل شدن امروز براى نوشتن قرارداد، بهتر از فتنه و اختلاف فرداست. «ادنى الا ترتابوا»
۲۲- در معاملات نقدى، لزومى به نوشتن نیست. «اِلاّ أن تکون تجاره حاضره»
۲۳- در معاملات نقدى، اگرچه نوشتن لازم نیست، ولى شاهد بگیرید. «فلیس علیکم جناح ألاّ تکتبوها واشهدوا اذا تبایعتم»
۲۴- کاتب و شاهد در امان هستند و نباید به خاطر حقّ نوشتن و حقّ گفتن مورد آزار و اذیّت یکى از طرفین قرار گیرند. «لایضارّ کاتب ولاشهید»
۲۵- اگر اداى شهادت و یا نوشتن قرارداد، نیازمند زمان یا تحمّل زحمتى بود، باید شاهد و کاتب به نحوى تأمین مالى شوند وگرنه هر دو ضرر خواهند کرد. «ولا یضارّ کاتب ولا شهید»
۲۶- کاتب وشاهد حقّ ندارند سند را به گونه اى تنظیم کنند که به یکى از طرفین ضررى وارد شود. «لایضارّ کاتب ولاشهید»
۲۷- هرگونه خدشه در سند، از هرکس که باشد، فسق و گناه است.«فانّه فسوق»
۲۸- کاتب و شاهد، مرزبان حقوق مردم هستند و شکستن مرزها همان خروج از مرز وفسق است.«فانّه فسوق»
۲۹- قلب پاک و با تقوى، همچون آینه علوم و حقایق را مى گیرد. «واتقواللّه و یعلّمکم اللّه»
۳۰- خداوند تمام نیازهاى مادّى و معنوى شما را مى داند و بر اساس آن، احکام و قوانین را براى شما بیان مى کند. قانون گذار باید آگاهى عمیق و گسترده داشته باشد. «واللّه بکل شى ء علیم»
