تفسیر قرآن کریم صفحه ۵۵ – آیات ۳۸ تا ۴۵ سوره آل عمران
موضوع: تفسیر قرآن کریم
عنوان: صفحه ۵۵
سوره: آل عمران
نوع تفسیر: تفسیر نور
متن تفسیر:
تفسیر آیه ۳۸ سوره آل عمران:
هُنَالِکَ دَعَا زَکَرِیَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ ذُرِّیَّهً طَیِّبَهً إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعَاءِ ﴿۳۸﴾آنجا [بود که] زکریا پروردگارش را خواند [و] گفت پروردگارا از جانب خود فرزندى پاک و پسندیده به من عطا کن که تو شنونده دعایى (۳۸)
نکته ها:
چنانکه قبلاً ذکر شد، مادر مریم با همسر زکریّا خواهر بودند و هر دو عقیم و نازا. مادر مریم با دیدن صحنه ى غذا دادن پرنده به جوجه هایش منقلب شد و به درگاه خدا دعا کرد، خداوند نیز به او مریم را عطا کرد. در اینجا هم وقتى حضرت زکریّا مقام ومرتبه ى مریم را دید، از خداوند طلب فرزند نمود.
پیام ها:
۱- حالات انسان وساعات دعا، در استجابت آن مؤثّر است. «هنالک دعا زکریّا»
۲- غبطه خوردن کمال، ولى حسد ورزیدن نقص است. زکریّا علیه السلام با دیدن مقام مریم علیها السلام شیفته شد و غبطه خورد و دست به دعا برداشت. «هنالک دعا»
۳- زن مى تواند پیامبر خدا را تحت تأثیر قرار دهد. «هنالک دعا زکریّا»
۴- مشاهده ى کمالات دیگران، زمینه ى درخواست کمالات و توجّه انسان به خداوند است. «هنالک دعا زکریّا»
۵ – درخواست فرزند ونسل پاک، سنّت و روش انبیاست. «هب لى… ذرّیه طیّبه»
۶- ارزش ذریّه و فرزندان، به پاکى آنهاست. «ذُرّیّهً طیّبهً»
۷- در دعا باید از خداوند تجلیل کرد. «انّک سمیع الدعاء»
تفسیر آیه ۳۹ سوره آل عمران:
فَنَادَتْهُ الْمَلَائِکَهُ وَهُوَ قَائِمٌ یُصَلِّی فِی الْمِحْرَابِ أَنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکَ بِیَحْیَى مُصَدِّقًا بِکَلِمَهٍ مِنَ اللَّهِ وَسَیِّدًا وَحَصُورًا وَنَبِیًّا مِنَ الصَّالِحِینَ ﴿۳۹﴾پس در حالى که وى ایستاده [و] در محراب [خود] دعا میکرد فرشتگان او را ندا دردادند که خداوند تو را به [ولادت] یحیى که تصدیق کننده [حقانیت] کلمه الله [=عیسى] است و بزرگوار و خویشتندار [=پرهیزنده از آنان] و پیامبرى از شایستگان است مژده مى دهد (۳۹)
نکته ها:
در تاریخ آورده اند که حضرت یحیى، ۶ ماه از حضرت عیسى بزرگ تر بود و چون در میان مردم به زهد و پارسایى معروف بود، ایمان او به پسرخاله ى خود حضرت عیسى، اثر عمیقى در توجّه مردم به مسیح گذاشت. جالب آنکه معناى «عیسى» و «یحیى» یکى و هر دو به معناى «زنده ماندن» است.
بعضى «حَصور» را به معناى ترک ازدواج یحیى به خاطر مسافرت هاى زیاد دانسته اند، ولى امام باقر علیه السلام مى فرماید: عفّت یحیى باعث شد تا ازدواج نکند و از زنان کناره بگیرد.[۱]
۱) تفسیر مجمع البیان.
پیام ها:
۱- دعاى خالصانه از قلب پاک مستجاب مى شود. «دعا زکریّا… فنادته الملائکه»
۲- نماز، در ادیان پیشین نیز بوده است. «یصلى فى المحراب»
۳- مِحراب مسجد، از قداست خاصّى برخوردار است. محل نزول مائده آسمانى؛ «وجد عندها رزقاً» استجابت دعا. «فنادته الملائکه… فى المحراب»
۴- نماز، زمینه ى نزول فرشتگان است. «نادته الملائکه و هو یصلّى فى المحراب»
۵ – اراده ى خداوند بر هر چیزى غلبه دارد. پیرىِ پدر و عقیمىِ مادر، مانع فرزنددار شدن نیست. «انّ اللّه یبشّرک بیحیى»
۶- گاهى نامگذارى افراد از طرف خداست. «یُبشّرُک بیحیى»
۷ – فرزند از نعمت ها و بشارت هاى الهى است. «یبشّرک بیحیى»
۸ – انبیا یکدیگر را تصدیق مى کنند. «مصدقا بکلمه من اللّه»
۹- حضرت عیسى نشانه اى از قدرت خداست، نه فرزند خدا. «بکلمه من اللّه»
۱۰- خداوند از آینده هر کس خبر دارد. «سیّداً و حصوراً و نبیّاً»
۱۱- عفّت و کنترل تمایلات جنسى، مورد ستایش خداوند است. «حصوراً»
تفسیر آیه ۴۰ سوره آل عمران:
قَالَ رَبِّ أَنَّى یَکُونُ لِی غُلَامٌ وَقَدْ بَلَغَنِیَ الْکِبَرُ وَامْرَأَتِی عَاقِرٌ قَالَ کَذَلِکَ اللَّهُ یَفْعَلُ مَا یَشَاءُ ﴿۴۰﴾گفت پروردگارا چگونه مرا فرزندى خواهد بود در حالى که پیرى من بالا گرفته است و زنم نازا است [فرشته] گفت [کار پروردگار] چنین است خدا هر چه بخواهد مى کند (۴۰)
پیام ها:
۱- در نومیدى بسى امید است. «انّى یکون لى غلام… کذلک یفعل ما یشاء»
۲- در بیان ضعف ها از خود شروع کنیم. «بلغنى الکبر و امرأتى عاقر»
۳- اراده ى خداوند، فوق وسائل و اسباب طبیعى است. «یفعل ما یشاء»
تفسیر آیه ۴۱ سوره آل عمران:
قَالَ رَبِّ اجْعَلْ لِی آیَهً قَالَ آیَتُکَ أَلَّا تُکَلِّمَ النَّاسَ ثَلَاثَهَ أَیَّامٍ إِلَّا رَمْزًا وَاذْکُرْ رَبَّکَ کَثِیرًا وَسَبِّحْ بِالْعَشِیِّ وَالْإِبْکَارِ ﴿۴۱﴾گفت پروردگارا براى من نشانه اى قرار ده فرمود نشانه ات این است که سه روز با مردم جز به اشاره سخن نگویى و پروردگارت را بسیار یاد کن و شبانگاه و بامدادان [او را] تسبیح گوى (۴۱)
پیام ها:
۱- خدایى که مى تواند زبان را هنگام تکلّم با مردم ببندد و هنگام ذکر خدا باز کند، مى تواند از پدرى پیر و مادرى عقیم نیز فرزندى به دنیا بیاورد. «کذلک اللّه یغعل ما یشاء… الاّ تکلّم الناس»
۲- انبیا، به دنبال رسیدن به مقام یقین و شهود هستند. «اجعل لى آیه»
۳- آنجا که خداوند بخواهد، سبب را از کار مى اندازد و زبان قدرت حرف زدن را از دست مى دهد. «لاتکلّم الناس»
۴- هر چه لطف الهى بیشتر مى شود باید یاد او نیز بیشتر شود. «واذکر ربّک کثیراً»
۵ – ذکر خدا هر چه بیشتر، بهتر. «واذکر ربّک کثیراً»
۶- در میان ذکرهاى خداوند، تسبیح جایگاه خاصّى دارد. «واذکر ربّک… و سبّح»
تفسیر آیه ۴۲ سوره آل عمران:
وَإِذْ قَالَتِ الْمَلَائِکَهُ یَا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاکِ وَطَهَّرَکِ وَاصْطَفَاکِ عَلَى نِسَاءِ الْعَالَمِینَ ﴿۴۲﴾و [یاد کن] هنگامى را که فرشتگان گفتند اى مریم خداوند تو را برگزیده و پاک ساخته و تو را بر زنان جهان برترى داده است (۴۲)
نکته ها:
کلمه «اِصطفى »، هر جا همراه حرف «على » باشد، به معناى مقدّم بودن و سرآمدشدن است و هر جا بدون آن باشد، به معناى انتخاب است.
در تفاسیر المنار، قرطبى، مراغى، روح البیان و کبیر مى خوانیم که سرآمد زنان جهان چهار نفرند: مریم، آسیه، خدیجه و فاطمه علیهم السلام. در روایات اهل بیت علیهم السلام نیز آمده است که مریم سرآمد زنانِ زمان خود بود، ولى فاطمه علیها السلام سرآمد زنان در طول تاریخ است.[۱] البتّه خداوند حکیم هرگاه شخصى را بر مى گزیند، به جهت لیاقت ها و قابلیّت هاى ویژه ى اوست.
۱) تفسیر نورالثقلین.
پیام ها:
۱- فرشتگان، با غیر انبیا نیز سخن مى گویند. «قالت الملائکه یا مریم»
۲- زن مى تواند به مقام ولیّه اللّهى برسد و خداوند براى او پیام بفرستد. «انّ اللّه اصطفاکِ»
۳- حضرت مریم، هم در کمالات برگزیده شد و هم بر سایر زنان برترى یافت. به همین جهت جمله «اصطفاکِ» دوباره تکرار شده است.
۴- حضرت مریم معصوم بوده است. «طهّرکِ»
۵ – حضرت مریم الگوى زنان است. «اصطفاکِ على نساء العالمین»
تفسیر آیه ۴۳ سوره آل عمران:
یَا مَرْیَمُ اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَاسْجُدِی وَارْکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ ﴿۴۳﴾اى مریم فرمانبر پروردگار خود باش و سجده کن و با رکوع کنندگان رکوع نما (۴۳)
نکته ها:
در آیه ى قبل، خداوند سه کمال داده شده به مریم علیها السلام را یاد نمود: گزینش الهى؛ «اصطفاکِ» تطهیر الهى؛ «طهّرکِ» و سرآمد دیگران شدن؛ «اصطفاکِ على نساء العالمین» در این آیه سه مسئولیّت از او مى خواهد: قنوت؛ «اُقنُتى» سجده؛ «اُسجُدى» و رکوع؛ «اِرکعى» پس هر نعمتى مسئولیّتى را بدنبال دارد.
پیام ها:
۱- افراد برجسته باید تواضع و عبادتشان بیشتر باشد. «یا مریم اقنتى…» (براى اولیاى خدا، عبادات ویژه اى سفارش شده است، همانگونه که براى پیامبرصلى الله علیه وآله نماز شب واجب بود.)
۲- نماز، رکوع و سجود، بهترین راه شکر است. در آیه قبل برگزیدگى خداوند مطرح شد که سزاوار شکر است. «اصطفاک… اقنتى»
۳- عبادت باید تنها براى پروردگار باشد. «لربّک»
۴- عبادت، مایه ى تربیت انسان است. «ربّک»
۵ – نمازجماعت وعبادت دسته جمعى، قبل از اسلام نیز بوده است.«مع الراکعین»
۶- حضور زن در اجتماعات عبادى واجتماعاتى که مردان نیز حضور دارند سفارش شده است. «مع الراکعین» به شرط آنکه زنان، مریم گونه رفتار نمایند.
۷- منتخبین وبرگزیدگان، باید همراه توده ها و در متن جامعه باشند، نه جدا و منزوى از مردم. «ارکعى مع الراکعین»
تفسیر آیه ۴۴ سوره آل عمران:
ذَلِکَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَیْبِ نُوحِیهِ إِلَیْکَ وَمَا کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یُلْقُونَ أَقْلَامَهُمْ أَیُّهُمْ یَکْفُلُ مَرْیَمَ وَمَا کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یَخْتَصِمُونَ ﴿۴۴﴾این [جمله] از اخبار غیب است که به تو وحى مى کنیم و [گرنه] وقتى که آنان قلمهاى خود را [براى قرعه کشى به آب] مى افکندند تا کدام یک سرپرستى مریم را به عهده گیرد نزد آنان نبودى و [نیز] وقتى با یکدیگر کشمکش میکردند نزدشان نبودى (۴۴)
نکته ها:
همانگونه که اشاره شد، پیش از تولّد مریم مادرش نذر کرده بود که فرزندش خادم مسجد بیت المقدّس باشد. لذا پس از تولّد، نوزاد را در پارچه اى پیچیده به مسجد آورد و به بزرگان بنى اسرائیل گفت: این کودک نذر مسجد است. چون این مادر از خانواده اى بزرگ و محترم بود، بر سر گرفتنِ سرپرستى نوزاد، نزاع سختى[۱] در گرفت و بنا بر قرعه شد.
۱) از تکرار جمله «ما کنت لدیهم…» استفاده مى شود که نزاع سخت بوده است.
پیام ها:
۱- انبیا از طرف خدا بر گوشه اى از غیب آگاه مى شوند. «من انباء الغیب»[۱]
۲- حکایت هاى قرآن، تنها از طریق وحى براى رسول خدا کشف شد و قبل از آن نه در کتابى بود و نه در سینه اى. «من انباء الغیب»
۳- یکى از راههاى شناخت تاریخ پیشینیان، وحى است. «ذلک من انباء الغیب»
۴- یکى از راههاى حلّ اختلاف، قرعه است. «یلقون اقلامهم»[۲]
۵ – یک گذشت از مادر واین همه کرامت براى فرزند.[۳] «نذرت… ایّهم یکفل مریم»
۶- بزرگان، در قبول مسئولیّت هاى مقدّس با هم رقابت مى کنند. «ایّهم یکفل مریم»
۱) یکى از جلوه هاى اعجاز قرآن، گزارشات غیبى و نقل نهفته هاى تاریخ است.
۲) امام باقر علیه السلام فرمود: اوّلین کسى که مورد قرعه قرار داده شد مریم علیها السلام بوده، و این قرعه کشى در زمان یتیمى آن حضرت بوده است. (من لایحضر، ج ۳، ص ۵۱ ؛ بحار، ج ۱۴، ص ۱۹۲٫)
۳) مادرِ مریم با آنکه سالها صاحب فرزند نمى شد، ولى به خاطر نذرى که کرده است از فرزند دلبندش مى گذرد، ودر مقابل بزرگان بنى اسرائیل براى سرپرستى او سر ودست مى شکنند.
تفسیر آیه ۴۵ سوره آل عمران:
إِذْ قَالَتِ الْمَلَائِکَهُ یَا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَهٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِیحُ عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ وَجِیهًا فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَهِ وَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ ﴿۴۵﴾[یاد کن] هنگامى [را] که فرشتگان گفتند اى مریم خداوند تو را به کلمه اى از جانب خود که نامش مسیح عیسى بنمریم است مژده مى دهد در حالى که [او] در دنیا و آخرت آبرومند و از مقربان [درگاه خدا] است (۴۵)
نکته ها:
در قرآن، از حضرت عیسى به «کلمه» یاد شده است که در فرهنگ قرآن، به معناى «مخلوق» مى باشد. نظیر آیه ۱۰۹ سوره کهف که مى فرماید: «قل لو کان البحر مداداً لکلمات ربّى لَنَفد البحر قبل ان تنفد کلمات ربّى» اگر دریاها براى نوشتن کلمات الهى مُرکّب شوند، دریاها تمام مى شوند، ولى کلمات الهى به پایان نمى رسد.
وصف «وجیهاً فى الدنیا و الآخره» در قرآن تنها براى حضرت عیسى علیه السلام آمده و در مورد شخص دیگرى این صفت گفته نشده است.
پیام ها:
۱- مقام زن بدانجا مى رسد که خداوند از طریق فرشتگان با وى سخن مى گوید. «اذ قالت الملائکه یا مریم»
۲- فرزند، نعمت است. «یبشّرک»
۳- عیسى فرزند خدا نیست، مخلوق خداست، ولى مخلوقى بس بزرگ و ناشناخته.[۱] «کلمه منه»
۴- خداوند براى اولیاى خود قبل از تولّدشان نامگذارى مى کند. «اسمه المسیح»
۵ – کسى که از مریم متولّد شده و دوران جنینى را طى کرده است، چگونه مى تواند فرزند خدا باشد؟ «عیسى بن مریم»
۶- وجاهت دنیوى نیز یک ارزش است وکسب آن مانعى ندارد. «وجیهاً فى الدنیا»
۱) کلمه» به صورت نکره آمده که رمز عظمت و ناشناختگى است.
