تفسیر قرآن کریم صفحه ۴۶ – آیات ۲۷۰ تا ۲۷۴ سوره بقره
موضوع: تفسیر قرآن کریم
عنوان: صفحه ۴۶
سوره: بقره
نوع تفسیر: تفسیر نور
متن تفسیر:
تفسیر آیه ۲۷۰ سوره بقره:
وَمَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ نَفَقَهٍ أَوْ نَذَرْتُمْ مِنْ نَذْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُهُ وَمَا لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصَارٍ ﴿۲۷۰﴾و هر نفقه اى را که انفاق، یا هر نذرى را که عهد کرده اید، قطعاً خداوند آن را مى داند، و براى ستمکاران هیچ یاورى نیست. (۲۷۰)
پیام ها:
۱- حال که خداوند از انفاق ما با خبر است، پس بهترین مال را با والاترین اهداف خرج کنیم. «ما انفقتم… فان اللّه یعلمه»
۲- انفاق، مخصوص ثروتمندان واموال زیاد نیست، مال کم را نیز انفاق کنید. «من نفقه» گاهى یک برگ زرد پائیزى، کشتى چندین مورچه در حوض مى شود.
۳- ایمان به اینکه خداوند مى داند، بهترین دلگرمى براى انفاق وعمل به تعهّدات ونذرهاست. «فان اللّه یعلمه»
۴- تشویق و هشدار، در کنار هم عامل رشد است. جمله «فانّ اللّه یعلمه» عامل تشویق، و جمله «ما للظالمین من انصار» هشدار است.
۵ – وفاى به نذر، واجب و ترک آن ظلم است. «نذرتم… ما للظالمین»
۶- ظلم به خود، راه توبه و کفّاره دارد، ولى در ظلمى که به محرومان به خاطر ترک انفاق مى شود، ظالم هیچ یاورى ندارد. «وما للظالمین من انصار»
۷- شفاعت، شامل حال افراد بخیل نمى شود. [۱] «وما للظالمین من انصار»
۸ – اگر انگیزه بخل، استمداد و یارى خواستن از مال ومردم باشد، بدانید هرگاه قهر خداوند بیاید، نه مال و نه مردم کارآیى ندارند. «ماللظالمین من انصار»
۹- جرم، با جریمه باید متناسب باشد. کسى که در دنیا با انفاق، یار دیگران نیست، در آخرت هم دیگران یاور او نخواهند بود. «ما للظالمین من انصار»
۱) همچنان که در سوره مدثّر آیه ۴۸ آمده است: »ولم نک نطعم المسکین… فما تنفعهم شفاعه الشافعین« شفاعت شفیعان، آنان را )کسانى که انفاق نمى کنند( سود نمى رساند.
تفسیر آیه ۲۷۱ سوره بقره:
إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِیَ وَإِنْ تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَیُکَفِّرُ عَنْکُمْ مِنْ سَیِّئَاتِکُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ ﴿۲۷۱﴾اگر صدقه ها را آشکار کنید، این، کار خوبى است، و اگر آن را پنهان دارید و به مستمندان بدهید، این براى شما بهتر است؛ و بخشى از گناهانتان را مى زداید، و خداوند به آنچه انجام مى دهید آگاه است. (۲۷۱)
نکته ها:
امام باقر علیه السلام ذیل این آیه فرمود: زکات واجب را علنى پرداخت کنید، ولى زکات مستحبّ را مخفیانه بدهید. [۱] شاید دلیل این باشد که زکات واجب یک وظیفه عمومى، معمولى و دور از ریا است. گرچه آیه در مورد کمک هاى مالى است، ولى در فرهنگ اسلام، به هر کار خیرى صدقه گفته مى شود. حتّى اگر سنگى را از میان راه مسلمین کنار زدیم، صدقه است. بنابراین کمک به محرومان از طریق علم و آبرو و وساطت نیز صدقه مى باشد.
۱) تفسیر نورالثقلین، ج ۱، ص ۲۸۹٫
پیام ها:
۱- انفاقِ علنى، سبب تشویق دیگران و رفع تهمت بخل از انسان و یک نوع تبلیغ عملى است. «فنعمّاهى»
۲- شرط رسیدگى به فقرا، مسلمان بودن آنها نیست. «فقراء»
۳- با اینکه صدقات و زکات، مصارف زیادى دارد، لکن نام فقرا در آیه نشانه اولویّت آنان است. «تؤتوها الفقراء»
۴- شما باید به سراغ فقرا بروید، نه آنکه آنان به سراغ شما بیایند. «تؤتوها الفقراء» و نفرمود: «یأتکم الفقراء»
۵ – انفاقِ پنهانى، از ریا و خودنمایى دور و به اخلاص نزدیک است و آبروى گیرنده صدقه را محفوظ نگه مى دارد. «فهو خیر لکم»
۶- انسان، غریزه سودجویى وخیرخواهى دارد، گرچه در مصداق گاهى به سراغ شر مى رود. لذا پیامبران الهى، مصادیق ونمونه هاى خیر را براى انسان بیان کرده اند. «فهو خیر لکم»
۷- کمک به فقرا، بخشى از گناهان صغیره را مى بخشد. «یکفّر عنکم من سیئاتکم» «سیّئات» در قرآن در برابر گناهان کبیره آمده وبه گناهان صغیره گفته مى شود.
۸ – آن [۱] چه مهم است علم خداست، نه اطلاع و آگاهى مردم. «واللّه بما تعملون خبیر»
۱) ان تجتنبوا کبائر ما تنهون… نکفّر عنکم سیئاتکم…« نساء، ۳۱٫
تفسیر آیه ۲۷۲ سوره بقره:
لَیْسَ عَلَیْکَ هُدَاهُمْ وَلَکِنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَلِأَنْفُسِکُمْ وَمَا تُنْفِقُونَ إِلَّا ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ ﴿۲۷۲﴾هدایت آنان بر عهده تو نیست، بلکه خدا هر که را بخواهد هدایت مى کند، و هر مالى که انفاق کنید، به سود خود شماست، و(لى) جز براى طلب خشنودى خدا انفاق مکنید، و هر مالى را که انفاق کنید (پاداش آن) به طور کامل به شما داده خواهد شد و ستمى بر شما نخواهد رفت. (۲۷۲)
نکته ها:
در تفسیر مجمع البیان و کبیر فخر رازى، شأن نزولهایى براى آیه ذکر شده است که از مفاد آنها بر مى آید که مسلمانان در انفاق به فقراى مشرک و غیر مسلمان شک داشتند، وقتى از رسول خدا صلى الله علیه وآله پرسیدند، این آیه نازل شد.
ضمناً در سیره ى عملى پیامبراکرم صلى الله علیه وآله واهل بیت او علیهم السلام نمونه هاى زیادى از کمک به غیر مسلمانان مشاهده مى شود که حتّى براى کسانى که به آن بزرگواران ناسزا مى گفتند ویا حقّ آنان را غصب کرده بودند، دلسوز وخیرخواه بودند.
پیام ها:
۱- از ایجاد فشار اقتصادى و ترک انفاق، براى ایمان آوردن کفّار استفاده نکنید. «لیس علیک هداهم… وما تنفقوا من خیر فلانفسکم»
۲- هدایت، توفیق الهى است که تنها شامل دلهاى آماده مى شود. «یهدى من یشاء»
۳- رسیدگى به محرومان، یک وظیفه انسانى است. پس بر غیر مسلمانان نیز انفاق کنید. «وما تنفقوا من خیر فلانفسکم»
۴- اسلام، مکتب انسان دوستى است و فقر و محرومیّت را حتّى براى غیر مسلمانان نیز نمى پسندد. «وما تنفقوا من خیر فلانفسکم»
۵ – فایده ى انفاق به خودتان باز مى گردد و روح سخاوت را در شما زنده مى کند. با انفاق از پیدایش اختلافات طبقاتى و انفجارهاى اجتماعى جلوگیرى شده و در جامعه ایجاد محبّت مى گردد. انفاق مایه محرومیّت شما نیست، بلکه سبب مصونیّت شماست. «فلانفسکم»
۶- جز براى خداوند انفاق نکنید. زیرا تمام فوائد و آثار این جهانى، دیر یا زود از میان مى رود، ولى اگر انفاق براى خدا باشد، تا ابد از برکات آن بهره مند خواهید بود. «الا ابتغاء وجه اللّه»
۷- مال ودارایى خیر است. «ما تنفقوا من خیر»
۸ – در انفاق دست و دل باز باشید. زیرا آنچه انفاق مى کنید، بدون کم و کاست بازخواهید گرفت. «یوفّ الیکم»
۹- بهره گیرى در قیامت، زمانى است که هدف از انفاق تنها رضاى خدا باشد. «الاّ ابتغاء وجه اللّه… یوفّ الیکم»
تفسیر آیه ۲۷۳ سوره بقره:
لِلْفُقَرَاءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ لَا یَسْتَطِیعُونَ ضَرْبًا فِی الْأَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِیَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِیمَاهُمْ لَا یَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ ﴿۲۷۳﴾(این صدقات) براى آن (دسته از) نیازمندانى است که در راه خدا فرومانده اند، و نمى توانند (براى تأمین هزینه زندگى) در زمین سفر کنند. از شدّت خویشتندارى، فرد بى اطلاع، آنان را توانگر مى پندارد. آنها را از سیمایشان مى شناسى. با اصرار، (چیزى) از مردم نمى خواهند. و هر مالى (به آنان) انفاق کنید، قطعاً خدا از آن آگاه است. (۲۷۳)
نکته ها:
در برخى از تفاسیر همچون تفسیر کبیر فخررازى، مجمع البیان و قرطبى آمده که این آیه درباره اصحاب صُفّه نازل شده است. اصحاب صفّه تقریباً چهارصد نفر بودند که از مکّه به مدینه هجرت کرده و چون در مدینه خانه و کاشانه و آشنایانى نداشتند، در کنار مسجد پیامبر روى صُفّه )سکّوئى بزرگ) زندگى مى کردند و اینان همیشه براى جهاد در راه خدا آماده بودند.
پیام ها:
۱- فقرا، در اموال اغنیا حقّى دارند. «للفقراء»
۲- باید به مجاهدان وکسانى که به خاطر فعالیّت هاى سیاسى براى مبارزه با طاغوت ها در محاصره ى زندان ها وتبعیدگاه ها قرار دارند ومهاجران بى پناه و همه کسانى که در راه خدا دچار فقر شده وفرصت تلاش براى تأمین زندگى را ندارند، توجّه لازم صورت گیرد. «اُحصروا فى سبیل اللّه لایستطیعون ضرباً…»
۳- کسانى که مى توانند با مسافرت و مهاجرت به نقطه اى دیگر زندگى خود را تأمین نمایند، نباید منتظر انفاق مردم باشند. «لایستطیعون ضرباً فى الارض»
۴- فقیران عفیف، پاکدامن وآبرودار، مورد ستایش خداوند هستند. «یحسبهم الجاهل اغنیاء»
۵ – فقراى گمنام و محترم، در اولویّت هستند. «تعرفهم بسیماهم»
۶- حتّى اگر ضرورتى پیش آمد، باز هم سؤالِ با اصرار از مردم نداشته باشید. «لایسئلون الناس الحافاً» تکدّى گرى، ناپسند است.
۷- شرط انصاف نیست که گروهى خود و تمام هستى خود را فدا کرده و در محاصره قرار گیرند، ولى گروه دیگر حتّى از انفاق به آنان تنگ نظرى داشته باشند. [۱] «للفقراء الّذین اُحصروا»
۱) بازنگرى این آیه را که تمام کردم، هنوز قلم را به زمین نگذاشته بودم که شخصى وارد شد وروزنامه اى بدستم داد که از سیماى فرزانگان مطلبى نوشته بود. دیدم که با این آیه بسیار سازگار است، لذا آنرا در پاورقى آوردم. آیه اللّه میرزا على آقا قاضى قدس سره استاد عرفان علامه طباطبایى قدس سره را در نجف اشرف دیدند که از سبزى فروشى کاهوهاى پلاسیده ونامرغوب را خریدارى مى کند، از او پرسیدند: چرا این کار را مى کنى؟ فرمود: این مغازه دار شخص فقیرى است، مى خواهم به او کمک کنم، لکن میل دارم که هم آبرویش محفوظ بماند وهم به گرفتن مال بلا عوض عادت نکند! لذا این کاهوها را از او مى خرم که به نوایى برسد و براى من فرق زیادى ندارد که کاهوى تازه مصرف کنم، یا کهنه.
تفسیر آیه ۲۷۴ سوره بقره:
الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِیَهً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ ﴿۲۷۴﴾کسانى که اموال خود را شب و روز، و نهان و آشکارا، انفاق مى کنند، پاداش آنان نزد پروردگارشان براى آنان خواهد بود؛ و نه بیمى بر آنان است و نه اندوهگین مى شوند. (۲۷۴)
نکته ها:
در تفاسیر صافى، مجمع البیان، قرطبى و کبیر فخررازى آمده که این آیه در شأن حضرت على علیه السلام نازل شده است. هنگامى که آن حضرت فقط چهار درهم ذخیره داشت، یک درهم را در روز، یک درهم را در شب، سومین آنرا مخفیانه، و چهارمین درهم را آشکارا در راه خدا انفاق نمود.
البته وعده ى این آیه، شامل همه کسانى مى شود که اینگونه عمل کنند. چنین افرادى نه از فقر و تنگدستى بیم دارند، چون به وعده هاى خداوند ایمان داشته و به او توکّل مى کنند، و نه بخاطر انفاق، اندوهگین مى شوند، چون به رضایت الهى و آثار اخروى انفاق توجّه دارند.
شاید دلیل آنکه «لیل» بر «نهار» ویا «سرّ» بر «علانیه» مقدّم شده است، آن باشد که انفاق هاى پنهانى در دل شب ارزش بیشترى دارد. [۱]
این آیه به منزله ى جمع بندى چهارده آیه گذشته است که درباره انفاق بحث مى کرد. موضوعى که هیچ موردى در قرآن اینگونه مفصّل بحث نشده است. آثار انفاق بر کسى پوشیده نیست، از جمله: تعدیل ثروت وکم شدن اختلافات طبقاتى، ایجاد محبّت، شکوفایى روح سخاوت و بالاتر از همه قرب به خداوند.
انفاق، علاوه بر انفاق مال و ثروت، شامل انفاقِ علم، آبرو و مقام نیز مى شود. کلمه ى انفاق، در لغت به معناى پر کردن گودال و در اصطلاح، به معناى پر کردن و بر طرف نمودن کمبودهاى مالى است.
یادآورى این نکته لازم است که توجّه اسلام به مسئله انفاق، به معناى گداپرورى و رواج تکدّى گرى نیست. زیرا در بسیارى از روایات، از کسانى که بدون داشتن نیاز، از دیگران درخواست کمک مى کنند، مذمّت شده واز سوى دیگر بهترین نوع انفاق، در اختیار قراردادن ابزار کار به جاى پول دادن، معرفى شده است.
۱) تفسیر مراغى.
پیام ها:
۱- داشتن روحیّه ى انفاق و سخاوت مهم است، نه یکى دو بار انفاق آنهم از روى ترحّم. «ینفقون» فعل مضارع بر استمرار دلالت دارد.
۲- تعیین نشدن اجر الهى، نشانه ى گستردگى آن است. «اجرهم»
۳- وعده هاى الهى، بهترین مشوّق انسان در کارهاى نیک است. «فلهم اجرهم»
۴- آرامش و امنیّت، از برکات انفاق است. «لاخوف علیهم ولا هم یحزنون»
